Карлікавая плянэта

Міжнародны астранамічны зьвяз (МАЗ), афіцыйная навуковая арганізацыя па астранамічных найменьнях і клясыфікацыі, вызначае ка́рлікавую плянэ́ту як нябеснае цела ўсярэдзіне Сонечнай сыстэмы, якое задавальняе наступным чатыром умовам^[1]:

• круціцца па арбіце вакол Сонца
• мае дастатковую масу для таго, каб пад дзеяньнем сіл гравітацыі падтрымліваць гідрастатычную раўнавагу і мець круглявую форму
• не дамінуе на сваёй арбіце (ня можа расчысьціць прастору ад іншых аб’ектаў)
• не зьяўляецца спадарожнікам

Гэты тэрмін быў прыняты МАЗ 24 жніўня 2006 году ў рамках больш дэталёвай клясыфікацыі цел, якія верцяцца вакол Сонца на 3 катэгорыі. Целы, досыць вялікія для таго, каб ачысьціць арбіту вакол сябе, вызначаныя як плянэты, а нядосыць вялікія, каб дасягнуць нават гідрастатычнай раўнавагі малымі целамі Сонечнай сыстэмы. Зыходзячы з азначэньня, катэгорыя карлікавых плянэт зьяўляецца самастойнай катэгорыяй, а не падмноствам катэгорыі плянэт. Таксама тэрмін карлікавая плянэта не ставіцца да іншых плянэтных сыстэм^[2].

Сьпіс карлікавых плянэт

МАЗ афіцыйна назваў тры целы, якія адразу атрымалі клясыфікацыю карлікавых плянэт^[3]. Тэрмін «карлікавая плянэта» варта адрозьніваць ад паняцьця «малая плянэта», якім звалі астэроіды. Афіцыйна тэрмін «малая плянэта» больш не выкарыстоўваецца, застаючыся данінай гісторыі.

Карлікавыя плянэты

Назва	Цэрэра	Плютон	Эрыс («2003 UB313», «Ксэна»/«Зэна», «Ліла»)
Нумар па MPC	1	134340	136199
Раён Сонечнай сыстэмы	Пояс астэроідаў	Пояс Койпэра	Пояс Койпэра — безуважлівыя аб’екты
Дыямэтар	975×909 км	2306±20 км	2400±100 км
Маса ў кг адносна Зямлі	9,5 × 1020 кг 0,00016	1,305 × 1022 кг 0,0022	~1,67 × 1022 кг[4] 0,0028
Сярэдні экватарыяльны радыюс* у км	0,0738 471	0,180 1148,07	0,19 ~1200
Аб’ём*	0,00042	0,005	0,007
Шчыльнасьць (у т/м³)	2,08	2,0	2,1
Паскарэньне вольнага падзеньня на экватары (у м/с²)	0,27	0,60	~0,68
Першая касьмічная хуткасьць (у км/с)	0,51	1,2
Пэрыяд кручэньня (сутак) (у Сыдэрычных сутках)	0,3781	−6,38718 (retrograde)
Радыюс арбіты* (а. а.) semi-major axis in км	2,5-2,9 2,766 413 715 000	29,66-49,30 39,48168677 5 906 376 200	37,77-97,56 67,6681 10 210 000 000
Арбітальны пэрыяд*(гадоў) (у Сыдэрычных гадах)	4,599	248,09	557
Сярэдняя арбітальная хуткасьць (у км/с)	17,882	4,666	3,437
Эксцэнтрысытэт арбіты	0,080	0,24880766	0,44177
Нахіл арбіты	10,587°	17,14175°	44,187°
Нахіл плоскасьці экватара да плоскасьці арбіты	4°	119,61°
Сярэдняя тэмпэратура паверхні (у К)	167	40	30
Колькасьць натуральных спадарожнікаў	0	2	1
Дата адкрыцьця	1 студзеня 1801	18 лютага 1930	21 кастрычніка 2003

* Значэньне ў параўнаньні зь Зямлёй.

Іншыя кандыдаты

Дадаткова, існуюць некалькі цел, якія патэнцыяльна могуць кваліфікавацца як карлікавыя плянэты. З такіх аб’ектаў у табліцы ніжэй пералічаныя тыя, чый дыямэтар больш або найболей верагодна больш, 750 км:

Верагодныя прэтэндэнты на статут карлікавай плянэты:

Назва	Катэгорыя	Дыямэтар	Маса
2005 FY9 («Easterbunny»)	Кьюбівана	1600—2000? км	невядомая
Аркус	Плютына	840—1880 км	6,2 — 7,0 × 1020 кг
Сэдна	Аб'ект безуважлівага пояса	1180—1800 км	1,7-6,1 × 1021 кг
2003 EL61 («Santa»)	Кьюбівана	~1500 км	~4,2 × 1021 кг
Квавар	Кьюбівана	989—1346? км	1,0-2,6 × 1021 кг
2002 TC302	Аб'ект безуважлівага пояса	~1200 км	невядомая
Варуна	Кьюбівана	~936 км	~5,9 × 1020 кг
2002 UX25	Кьюбівана	~910 км	~7,9 × 1020 кг
2002 TX300	Кьюбівана	<900 км	невядомая
Иксіён	Кьюбівана	<822 км	невядомая

Статус Харона, які раней разглядаўся як спадарожнік Плютона, застаецца нявызначаны, бо ў цяперашні час няма дакладнага азначэньня па разьмежаваньні плянэт са спадарожнікам ад падвойных карлікавых плянэтных сыстэм. Праект рэзалюцыі (5)^[2] апублікаваны МАЗ паказвае, што Харон павінен разглядацца як плянэта, таму што:

1. Харон сам па сабе задавальняе крытэрам па памерах і форме для статусу плянэты (у тэрмінах апошняй рэзалюцыі, для статусу карлікавай плянэты)
2. Харон, па чыньніку яго вялікай масы ў параўнаньні з Плютонам, зьвяртаецца з Плютонам вакол агульнага цэнтра мас разьмешчанага ў космасе паміж Плютонам і Хароном, а не вакол кропкі, зьмешчанай усярэдзіне Плютона.

Гэтага азначэньня, аднак няма ў канчатковым рашэньні МАЗ. Невядома таксама, ці зьявіцца яно ў будучыні. Калі падобнае азначэньне не будзе ўхвалена, Харон будзе разглядацца як карлікавая плянэта.

Другі, трэці, і чацьверты найбуйнейшыя аб’екты ў поясе астэроідаў (Вэста, Палада і Гігея) павінны будуць клясыфікавацца як карлікавыя плянэты, калі апынецца, што іх форма вызначаецца гідрастатычнай раўнавагай. Да цяперашняга часу гэта пераканаўча не даказана^[5].

Памер і маса карлікавых плянэт

Ніжні й верхні межы памеру і масы карлікавых плянэт не паказаныя ў рашэньні МАЗ. Няма строгіх абмежаваньняў на верхнія межы, і аб’ект больш або масіўней Мэркурыя з неабчышчанымі вобласьцямі арбіты можа класіфікавацца як карлікавая плянэта.

Ніжняя мяжа вызначаецца паняцьцем гідрастатычна раўнаважкай формы, аднак памер і маса аб’екта, які дасягнуў такой формы невядомы й эмпірычныя назіраньні наводзяць на думку, што могуць моцна адрозьнівацца ў залежнасьці ад складу і гісторыі аб’екта. Першакрыніца папярэдняга рашэньня МАЗ, вызначальнага гідрастатычна раўнаважкую форму ўжываецца «да аб’ектаў з масай больш 5 × 10²⁰ кг і дыямэтрам больш 800 км»^[2], аднак гэта ня ўвайшло ў канчатковае рашэньне 5A якое было ўхвалена.

Па меркаваньні некаторых астраномаў, новае паняцьце азначае зьяўленьне яшчэ 45 новых карлікавых плянэт^[6][7].

Глядзіце таксама

• Плянэты-гіганты
• Плянэты зямной групы
• Клясыфікацыя плянэт
• Мезаплянэта
• Малыя целы Сонечнай сыстэмы
• Транснэптунавы аб’ект