Парадыгма

Парады́гма (ад стар.-грэц. παράδειγμα — «шаблён, прыклад») у навуцы й філязофіі — пэўны набор канцэпцыяў альбо шаблёнаў мысьленьня, уключаючы тэорыі, мэтады дасьледаваньня, пастуляты й стандарты, у адпаведнасьці зь якімі ажыцьцяўляюцца наступныя пабудовы, абагульненьня й эксьперымэнты ў галіне^[1][2].

Гісторыя

Першапачаткова слова выкарыстоўвалася ў мовазнаўстве й рыторыцы. Такім чынам, напрыклад, ЭСБЕ вызначае гэты тэрмін наступным чынам: «у граматыцы — слова, якое служыць узорам скланеньня альбо спражэньня; у рыторыцы — прыклад, узяты з гісторыі й прыведзены з мэтай параўнаньня». Слоўнік Merriam-Webster 1900 году дае аналягічнае вызначэньне яго выкарыстаньня толькі ў кантэксьце граматыкі ці як тэрмін, які ілюструе выслоўі альбо байкі.

З канца 1960-х гадоў гэты тэрмін стаў пераважна выкарыстоўвацца ў філязофіі навукі й сацыялёгіі навукі для абазначэньня вядучай сыстэмы ідэяў, поглядаў і паняцьцяў, зыходнай канцэптуальнай схемы, мадэлі інсцэнізацыі праблем і іхнага вырашэньня, мэтадаў дасьледаваньня, пануючых на працягу пэўнага часу ў навуковай супольнасьці.

Навуковая парадыгма

Асноўны артыкул: Навуковая парадыгма

Гэтае паняцьце, у сучасным сэнсе слова, уведзенае амэрыканскім фізыкам і гісторыкам навукі Томасам Кунам, які вылучаў чатыры этапы ў разьвіцьці навуковай дысцыпліны:

• перадпарадыгмальны (папярэдні ўсталяваньню парадыгмы);
• этап панаваньня парадыгмы (так званая «нармальная навука»);
• этап крызы нармальнай навукі;
• этап навуковай рэвалюцыі, зьмена парадыгмы, пераход ад адной да іншай.

Паводле Т. Куна, парадыгма — гэта тое, што абʼядноўвае чальцоў навуковае супольнасьці й, наадварот, навуковая супольнасьць складаецца зь людзей, якія прызнаюць пэўную парадыгму. Як правіла, парадыгма фіксуецца ў падручніках, працах навукоўцаў і на шмат гадоў вызначае кола праблем і мэтадаў іх вырашэньня ў той ці іншай галіне навукі, навуковай школе. Да парадыгмы можна аднесьці, напрыклад, погляды Арыстотэля, ньютанаўскаю мэханіку й гэтак далей.

Пад парадыгмамі я маю на ўвазе прызнаныя ўсімі навуковыя дасягненьні, якія на працягу пэўнага часу даюць навуковай супольнасьці мадэль інсцэнізацыі праблем і іх рашэньняў.

<…> Калі я ўводзіў гэты тэрмін, я меў на ўвазе, што некаторыя агульнапрынятыя прыклады фактычнай практыкі навуковых дасьледаваньняў — прыклады, якія ўключаюць закон, тэорыю, іх практычнае прымяненьне й неабходнае абсталяваньне, — усё ў сукупнасьці дае нам мадэлі, зь якіх узьнікаюць канкрэтныя традыцыі навуковага дасьледаваньня.»

— Томас Кун, 1997^[3].

Зьмена парадыгмаў

Асноўны артыкул: Зьмена парадыгмаў

Зьмена парадыгмаў уяўляе сабой навуковую рэвалюцыю альбо эвалюцыйны пераход.

Глядзіце таксама

• Паняцьце