Грамадзянская вайна ў ЗША

Грамадзянская вайна ў ЗША (вайна Поўначы і Поўдня; англ.: American Civil War) 1861 – 1865 гадоў — вайна паміж абаліцыянісцкімі штатамі Поўначы і 11 рабаўладальніцкімі штатамі Поўдня.

Грамадзянская вайна ў ЗША
Па гадзіннікавай стрэлцы, з левай верхняй выявы: Роўзкранс на Стоўн-Рывер; Палонныя канфедэраты ў Гетысбергу; Бітва за форт Хіндман
Дата	12 красавіка 1861 — 9 красавіка 1865. Некаторыя баі ў маі і 23 чэрвеня 1865
Месца	Галоўным чынам паўднёвыя штаты
Прычына	Сецэсія рабаўладальніцкіх штатаў Поўдня
Вынік	Перамога Саюза; Рэканструкцыя; адмена рабства
Праціўнікі
Злучаныя Штаты Амерыкі (Саюз/Федэрацыя) Канфедэратыўныя Штаты Амерыкі (Канфедэрацыя)
Камандуючыя
Аўраам Лінкальн Уліс Грант Уільям Шэрман Уінфілд Скот Джордж Мак-Клелан Генры Халек Дэвіс Джэферсан Роберт Лі П'ер Барэгар Джозеф Джонстан Томас Джэксан
Сілы бакоў
2100 тыс. чалавек 1064 тыс. чалавек
Страты
360 тыс. забітых, 275 200 параненых 260 тыс. забітых, больш 137 тыс. параненых
Агульныя страты
620 тыс. забітых, больш 412 тыс. параненых
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Прычына вайны — сецэсія паўднёвых штатаў, стварэнне імі Канфедэрацыі, на тэрыторыі якой меркавалася захаваць рабства «навечна». Улады ЗША абвясцілі паўднёвыя штаты ў стане мяцежа, арганізавалі марскую блакаду і атакавалі сухапутнымі войскамі. З боку Злучаных Штатаў прымалі ўдзел у вайне 2 млн. 100 тыс. чал., з боку Канфедэратыўных Штатаў — 1 млн 64 тыс. чал. Падчас вайны адбылося каля 2 тыс. бітваў, агульныя страты — 620 тыс. забітых, 412 тыс. параненых. Лічыцца, што прэзідэнт ЗША А.Лінкальн сваім загадам ад 1 студзеня 1863 г 1. забараніў рабства на ўсей тэрыторыі Злучаных Штатаў, але фактычна ен аб'явіў свабоду рабам толькі на землях, якія яшчэ кантралявалі канфедэраты, і захаваў нявольніцтва ў рабауладальніцкіх штатах, якія падтрымалі Поўнач, а таксама на тэрыторыях паўдневых штатаў, якія ужо былі заняты войскамі Лінкальна.

Раскол ЗША ў 1861:
чырвоным — штаты, якія адкалоліся да 15 кастрычніка 1861
ружовым — штаты, якія адкалоліся пасля 15 красавіка 1861
жоўтым — штаты ЗША, якія захавалі рабства
сінім — штаты ЗША, якія забаранілі рабства
шэрым — недалучаныя тэрыторыі (не-штаты)

Вайна скончылася перамогай паўночных штатаў. Забарона рабства была замацаваная 13-й папраўкай да Канстытуцыі ЗША. Улада ў краіне замацавалася за буржуазіяй паўночна-ўсходніх штатаў. У ЗША былі створаны ўмовы для ўмацавання ўнутранага рынку, асваення заходніх земляў, паскоранага развіцця прамысловай і сельскагаспадарчай вытворчасці.

Вайна часткова вырашыла сацыяльна-эканамічныя праблемы ЗША. Іх далейшае вырашэнне працягвалася ў ходзе Рэканструкцыі Поўдня, якая доўжылася да канца 1870-х. Многія праблемы, такія як праблема роўнасці правоў чорнага і белага насельніцтва, заставаліся нявырашанымі многія дзесяцігоддзі.

Прычыны вайны

Вайна была лагічным следствам супрацьстаяння дзвюх сістэм — рабства і свабоднай працы. Першую сістэму падтрымлівалі паўднёвыя штаты, палітычнай элітай якіх былі буйныя плантатары-рабаўладальнікі. Для грамадства Поўдня характэрнымі былі расісцкія перакананні. Тыя віды работ, якія выконвалі цемнаскурыя, лічыліся нявартымі белага чалавека, нават бедняка. Паўночныя штаты наадварот: у іх канстытуцыях рабства было забаронена. Асновай сельскай гаспадаркі там былі свабодныя фермеры. Увесь даваенны час характарызаваўся спробай паўднёвых штатаў пашырыць тэрыторыю рабаўладання за кошт новых штатаў. Так, напрыклад, ў 1820 годзе быў прыняты так званы Місурыйскі кампраміс, які падзяліў тэрыторыю на захад ад ракі Місісіпі за паралель 36° 30' з.ш. на дзве часткі — рабаўладальніцкую на поўдні і свабодную на поўначы. На поўначы прагрэсіўная грамадскасць спрабавала дапамагаць рабам: выдавала антырабаўладальніцкую літаратуру, арганізоўвала нелегальныя ўцёкі рабоў да свабодных штатаў.

У першай палове XIX стагоддзя ў ЗША склаліся дзве сістэмы — рабства на поўдні краіны і капіталізм на поўначы. Гэта былі дзве зусім розныя сацыяльна-эканамічныя сістэмы. Сітуацыя ўскладнялася тым, што, нягледзячы на стабільны прырост насельніцтва і рост эканамічнага развіцця, ЗША былі федэратыўнай краінай. Кожны штат жыў сваім палітычным і эканамічным жыццём, інтэграцыйныя працэсы ішлі павольна. Таму Поўдзень, дзе было распаўсюджана рабства і аграрная сістэма гаспадарання, і прамысловы Поўнач вылучыліся ў два асобных эканамічныя раёны.

На Поўначы ЗША канцэнтраваліся прадпрымальнікі і асноўная маса эмігрантаў. У гэтым рэгіёне сканцэнтраваны прадпрыемствы машынабудавання, металаапрацоўкі, лёгкай прамысловасці. Тут асноўнай працоўнай сілай былі шматлікія эмігранты з іншых краін, якія працавалі на фабрыках, заводах і іншых прадпрыемствах. Рабочых рук на Поўначы было дастаткова, дэмаграфічная сітуацыя тут была стабільнай і ўзровень жыцця здавальняючым. Абсалютна супрацьлеглая сітуацыя склалася на поўдні. ЗША ў ходзе амерыкана-мексіканскай вайны атрымалі велізарныя тэрыторыі на поўдні, дзе была вялікая колькасць свабодных зямель. На гэтых землях абгрунтаваліся плантатары, атрымалі велізарныя зямельныя надзелы. Менавіта таму ў адрозненне ад Поўначы Поўдзень стаў аграрных рэгіёнам. Аднак на Поўдні была адна вялікая праблема: не хапала рабочых рук. Пераважная большасць эмігрантаў ехалі на Поўнач, таму з Афрыкі, пачынаючы яшчэ з XVII стагоддзя, завозіліся рабы-негры. Да пачатку сецэсіі ¹⁄₄ частка белага насельніцтва Поўдня была рабаўладальнікамі.

Нягледзячы на ўсе адрозненні паміж рэгіёнамі, на Поўдні ўрад укараняў тыя ж грамадскія змены, і на Поўначы. На Поўначы праводзілася гнуткая падатковая палітыка, грошы з бюджэтаў штатаў вылучаліся на дабрачыннасць, урад у пэўнай ступені спрабаваў палепшыць умовы пражывання чорнага насельніцтва. Аднак на кансерватыўным і замкнёным Поўдні не праводзіліся мерапрыемствы па эмансіпацыі жанчын і раўнаванне неграў у правах з белымі. Вялікую ролю ў светапоглядзе жыхароў Поўдня гуляла так званая «вярхушка» — заможныя рабаўладальнікі, якія мелі ў прыватнай уласнасці вялікія зямельныя надзелы. Гэтая «вярхушка» ўплывала на палітыку паўднёвых штатаў, паколькі была зацікаўлена ў захаванні свайго пануючага становішча.

Поўдзень быў аграрным «прыдаткам» ЗША, тут выгадоўваліся такія культуры як тытунь, цукровы трыснёг, бавоўна і рыс. Поўнач меў патрэбу ў сыравіне з поўдня, асабліва бавоўне, а Поўдзень — у машынах з Поўначы. Таму доўгі час два розных эканамічных рэгіёны суіснавалі ў адной краіне. Аднак паступова паміж імі нарасталі супярэчнасці. Сярод вострых канфліктных пытанняў можна вылучыць наступныя:

1. Падатак на ўвозімыя тавары (Поўнач імкнуўся зрабіць іх як мага вышэй, каб абараніць сваю прамысловасць, Поўдзень хацеў гандляваць з усім светам свабодна).
2. Праблемы вакол рабства (ці лічыць збеглых рабоў свабоднымі ў свабодных штатах, караць або прадастаўляць ім прытулак, ці могуць паўднёвыя штаты забараняць на сваёй тэрыторыі свабодных чарнаскурых і г. д.).
3. Сітуацыя не была статычнай: ЗША захоплівалі новыя тэрыторыі, і ўзнікалі спрэчкі па канстытуцыі кожнага з будучых штатаў, у першую чаргу — ці будзе новы штат свабодным ці рабаўладальніцкім. Прыход да ўлады Лінкольна, які абвясціў, што ўсе новыя штаты будуць свабоднымі, азначаў для паўднёвых штатаў перспектыву застацца ў меншасці і ў будучыні прайграваць у Кангрэсе з усіх канфліктных пытанняў.

Разкол

Шаснаццаты Прэзідэнт ЗША Аўраам Лінкальн

Адзіны прэзідэнт канфедэратыўных Штатаў Амерыкі Джэферсан Дэвіс

У 1860 годзе прэзідэнтам ЗША быў абраны Аўраам Лінкальн, дзеяч Рэспубліканскай партыі, які выступаў за адмену рабаўладання.

Палітычныя і грамадскія арганізацыі, якія супрацьстаялі рабаўладанню, утварылі ў 1854 годзе Рэспубліканскую партыю. Перамога на прэзідэнцкіх выбарах 1860 года кандыдата гэтай партыі Аўраама Лінкальна стала для рабаўладальнікаў сігналам небяспекі і прывяла да сецэсіі, выхаду са складу Саюза. 20 снежня 1860 года прыклад падала Паўднёвая Караліна, за якой рушылі ўслед:

• Місісіпі (9 студзеня 1861 года),
• Фларыда (10 студзеня 1861 года),
• Алабама (11 студзеня 1861 года),
• Джорджыя (19 студзеня 1861 года),
• Луізіяна (26 студзеня 1861 года).

Юрыдычным апраўданнем такіх дзеянняў стала адсутнасць у Канстытуцыі ЗША прамой забароны на выхад асобных штатаў са складу ЗША (хоць дазвол на гэта таксама адсутнічаў). Гэтыя 6 штатаў ў лютым 1861 ўтварылі новую дзяржаву — Канфедэратыўныя Штаты Амерыкі. 1 сакавіка аб незалежнасці абвясціў Тэхас, які ўжо ў той жа дзень далучыўся да Канфедэрацыі, а ў красавіку-маі яго прыклад перанялі:

• Віргінія (незалежнасць — 17 красавіка 1861 года, далучэнне да КША — 7 мая 1861 года),
• Арканзас (незалежнасць — 6 мая 1861 года, далучэнне да КША — 18 мая 1861 года),
• Тэнэсі (незалежнасць — 7 мая 1861 года, далучэнне да КША — 2 ліпеня 1861 года ),
• Паўночная Караліна (незалежнасць — 20 мая 1861 года, далучэнне да КША — 21 мая 1861 года).

Гэтыя 11 штатаў прынялі канстытуцыю і абралі сваім прэзідэнтам былога сенатара ад Місісіпі Джэферсана Дэвіса, які разам з іншымі кіраўнікамі краіны заявіў, што на іх тэрыторыі рабства будзе існаваць «вечна». Сталіцай Канфедэрацыі стала алабамскі горад Мантгомеры, а пасля далучэння Віргініі — Рычманд. Гэтыя штаты займалі 40% усёй тэрыторыі ЗША з насельніцтвам 9 100 000 чал., у тым ліку больш за 3 600 000 неграў. 7 кастрычніка ў склад Канфедэрацыі ўвайшла Індзейская тэрыторыя, насельніцтва якой не было лаяльнае ні да Канфедэрацыі (большасць індзейцаў былі выгнаныя з тэрыторый, на месцы якіх утварыліся рабаўладальніцкія штаты), ні да ўрада ЗША, які фактычна санкцыянаваў дэпартацыю індзейцаў з Джорджыі і іншых паўднёвых штатаў. Аднак індзейцы не пажадалі адмаўляцца ад рабаўладання і ўвайшлі ў склад Канфедэрацыі. Сенат КША фарміраваўся двума прадстаўнікамі ад кожнага штата, а таксама адным прадстаўніком ад кожнай індзейскай рэспублікі (усяго ў складзе Індзейскай тэрыторыі было 5 рэспублік па колькасці індзейскіх плямёнаў: чэрокі, чокта, крык, чыкаса і семінолам). Індзейскія прадстаўнікі ў Сенаце не мелі права голасу.

У складзе Саюза засталося 23 штата, уключаючы рабаўладальніцкія Дэлавэр, Кентукі, Місуры і Мерыленд, якія не без барацьбы захавалі лаяльнасць федэральнага Саюза. Жыхары шэрагу заходніх акругаў Вірджыніі адмовіліся падпарадкавацца рашэнню аб выхадзе з Саюза, стварылі ўласныя органы ўлады і ў чэрвені 1863 года з'яўляліся прыняты ў склад ЗША як новыя штаты. Насельніцтва Саюза перавышала 22 млн чал., на яго тэрыторыі размяшчалася практычна ўся прамысловасць краіны, 70% чыгунак, 81% банкаўскіх дэпазітаў.

Першы этап вайны

Баявыя дзеянні пачаліся 12 красавіка 1861 года нападам паўднёўцаў на форт Самтэр ў бухце Чарлстан, што пасля 34-гадзіннага абстрэлу быў вымушаны здацца. У адказ Лінкальн абвясціў паўднёвыя штаты ў стане бунту, абвясціў марскую блакаду іх ўзбярэжжа, заклікаў у войска добраахвотнікаў, а пазней увёў вайсковую павіннасць. Большая частка прамысловага патэнцыялу і людскіх рэсурсаў краіны была сканцэнтравана на Поўначы, аднак Поўдзень быў больш згуртаваны (там усталявалася дыктатура рабаўладальнікаў) і моцны ў ваенных адносінах. У паўднёўцаў было больш кадравых афіцэраў, значныя запасы ўзбраення, якія былі сюды завезеныя яшчэ да інаўгурацыі Лінкальна. Таксама многія афіцэры-фэдэралаў далучыліся да канфедэратаў, сярод якіх быў і Роберт Лі. Паўднёўцы — плантатары вялі барацьбу не на жыццё, а на смерць за сваё выжыванне і ранейшае жыццё і пранікліся пачуццём сляпой нянавісці да «янкі» (паўночнікаў), якіх лічылі не іх суайчыннікамі, а чужынцамі, ворагамі. На Поўначы ж было нямала прыхільнікаў кампрамісу, асабліва ў тых колах буржуазіі, якія вялі справы з плантатарамі. Тактыка абодвух бакоў была аднолькавай — як мага хутчэй захапіць сталіцу праціўніка.

Першы сур'ёзны бой адбыўся ў Віргініі ў чыгуначнай станцыі Манасас 21 ліпеня 1861 года, калі дрэнна навучаныя войскі паўночнікаў, перайшоўшы ручай Бул-Ран, атакавалі паўднёўцаў, але былі вымушаны пачаць адступленне, пераўтворанае ў ўцёкі. Да восені на ўсходнім тэатры ваенных дзеянняў Саюз меў добра ўзброенае войска пад правадырствам генерала Дж. Б. Маклелана, які стаў з 1 лістапада галоўнакамандуючым ўсіх армій. Маклелан апынуўся бясталентным ваеначальнікам, часта пазбягаў актыўных дзеянняў. 21 кастрычніка яго часткі былі разбітыя ў Болса-Блаф недалёка ад амерыканскай сталіцы. Вашынгтон стаў прыфрантавым горадам.

Значна больш паспяхова ажыццяўлялася блакада марскога ўзбярэжжа Канфедэрацыі. Адным з яе наступстваў было захапленне 8 лістапада 1861 года брытанскага парахода «Трэнт», на борце якога знаходзіліся эмісары паўднёўцаў, што паставіла ЗША на грань вайны з Вялікабрытаніяй.

У канцы 1861 года армія Поўначы налічвала каля 650 000 салдат. Але агульны план вядзення вайны («анаконда-план») прывёў да таго, што войскі былі раззасяроджаныя па ўсім вялізным фронце.

У 1862 годзе найбольшага поспеху паўночнікі дамагліся на заходнім тэатры ваенных дзеянняў. У лютым-красавіку армія генерала У. С. Гранта, захапіўшы некалькі фартоў, выцесніла паўднёўцаў з Кентукі, а пасля цяжкіх баёў пры Шайло ачысціла ад іх Тэнэсі. Да лета быў вызвалены штат Місуры, і войскі Гранта ўвайшлі ў паўночныя раёны Місісіпі і Алабамы. Вялікае значэнне меў захоп 25 красавіка 1862 года (у ходзе сумеснай дэсантнай аперацыі частак генерала Б. Ф. Батлера і караблёў капітана Д. Фарагута) Новага Арлеана, важнага гандлёвага і стратэгічнага цэнтра. Канфедэрацыя была разрэзана на дзве часткі. Пад пагрозай захопу апынуўся Рычманд, але ўсё наступу фэдэралаў былі адбітыя з вялікімі стратамі. І толькі перакульвання частак з захаду дазволіла спыніць контрнаступленне канфедэратаў пад кіраўніцтвам генерала Лі. У 1862 годзе таксама адзначаны першым у гісторыі боем браняносных караблёў, які адбыўся 9 сакавіка ў берагоў Віргініі.

Генералы арміі Поўначы
Джордж Маклелан Джозэф Хукер Эмброўз Бернсайд Олівер Ховард Джон Рэйнальдс Джордж Мід

Генералы арміі Поўдня
Роберт Эдвард Лі Рычард Юэл Джэймс Лонгстрыт Эмброўз Хіл Джэксан «Каменная сцяна» Джон Худ

Пералом у вайне

30 снежня 1862 года Лінкальн падпісаў «Пракламацыя аб вызваленні» («Закон аб гомстэдах») рабоў з 1 студзеня наступнага года. Гэтая «Пракламацыя», як і рашэнне аб наборы неграў у армію, кардынальна змяніла мэты вайны: гаворка цяпер ішла аб знішчэнні рабства. Шлях рабства на «свабодныя зямлі» Захаду яшчэ раней зачыніў прыняты ў маі 1862 года Гомстэд-акт. Гэты акт падаваў права любому грамадзяніну краіны, які не ўдзельнічаў у мяцяжы супраць Злучаных Штатаў і аплаціў пошліну ў 10 долараў, заняць Гомстэд — кавалак зямлі ў 160 акраў (~64 га) пад ферму на свабодных землях. Пасля пяці гадоў пражывання на ўчастку, яго апрацоўкі і забудовы яна аддавалася бясплатна ва ўласнасць.

Частыя паўстання рабоў, паспяховая марская блакада падрывалі эканоміку Поўдня. Невялікая прамысловасць не магла задаволіць усіх патрэб фронту. Адчуваўся недахоп у медыкаментах, зброі, ежы. У той жа час Поўнач гандлявала з Еўропай, прыязджалі новыя імігранты з Еўропы, працавалі на поўную магутнасць прамысловасць і сельская гаспадарка.

Канчатковы этап

Апошнім буйным поспехам канфедэратаў стала бітва пад Чанселорсвіле вясной 1863 года, у ходзе якой 130000-я армія паўночнікаў пацярпела паразу ад 60000-ай арміі генерала Лі. Аднак чалавечыя і матэрыяльныя рэсурсы Поўначы былі велізарныя. Ужо ў пачатку ліпеня канфедэраты пацярпелі паразу пад Гетысбургам. У жніўні 1863 года армія Лі была адкінута да Віргініі. Восенню 1864 года была захоплена Атланта — адзін з найбуйнейшых прамысловых цэнтраў Поўдня. 9 красавіка 1865 года пасля крывавых баёў здаўся Рычманд. Праз месяц апошнія сілы канфедэратаў капітулявалі. Грамадзянская вайна скончылася.

Вынікі вайны

Страты Поўначы склалі амаль 360 тыс. чалавек забітымі і памерлі ад ран і больш 275 тыс. параненых. Канфедэраты страцілі, адпаведна, 258 тыс. і каля 100 тыс. чалавек. Толькі ваенныя выдаткі ўрада ЗША дасягнулі 3 млрд долараў. Вайна прадэманстравала новыя магчымасці ваеннай тэхнікі, уплыў на развіццё ваеннага мастацтва. Яна завяршылася перамогай Саюза. Забарона рабства была замацаваная трынаццатай папраўкай да Канстытуцыі ЗША, якая ўступіла ў сілу 18 снежня 1865 года (зрэшты, штат Місісіпі ратыфікаваў гэтую папраўку толькі ў 1995 годзе^[1]). У краіне былі створаны ўмовы для паскоранага развіцця прамысловай і сельскагаспадарчай вытворчасці, асваення заходніх зямель, умацаванне ўнутранага рынку. Вайна не вырашыла ўсіх праблем, якія стаялі перад краінай. Некаторыя з іх знайшлі рашэнне пры рэканструкцыі Поўдня, якая доўжылася да 1877 года. Іншыя праблемы, у тым ліку прадастаўленне каляровым насельніцтву роўных правоў з белымі, заставаліся нявырашанымі многія дзесяцігоддзі.

Статыстыка Грамадзянскай вайны ў ЗША

Бакі	Насельніцтва (1861 год)	Мабілізавана	Забіта	Паранена	Памерлі
					Ад ран	Ад хвароб	Іншыя прычыны
ЗША	22 339 968	2 803 300[2]	67 058	275 175	43 012	194 368	54 682[3]
КША	9 103 332[4]	1 064 200	67 000	137 000	27 000	59 000	105 000
УСЯГО	31 443 300	3 867 500	134 058	412 175	70 012	253 368	163 796

Гл. таксама

• Ку-клукс-клан

Літаратура

Першакрыніцы

• United States. War Dept.: The War of the Rebellion: a Compilation of the Official Records of the Union and Confederate Armies, Govt. Print. Off., Washington 1880–1901, 128 Bde. (online^[5])
• Southern Historical Society Papers CD-Rom, H-Bar Enterprises 1st Edition, 1997, ISBN 0-7639-0084-2
• Clarence Buel, Robert Underwood Johnson: Battles and Leaders of the Civil War, Century Co, New York, 4 томи, 1884–1888 (свідчення учасників війни)

Даведкавыя выданні:

• Marc Boatner III: Civil War Dictionary, перше видання 1959, Vintage Books 1991, ISBN 0-679-73392-2
• Frederick Dyer: Compendium of the Civil War, Morningside Bookshop, 1978, ISBN 0-89029-046-6
• David J. Eicher: The Civil War in Books: An Analytical Bibliography, 1997, ISBN 0-252-02273-4. (коментована бібліографія)
• William F. Fox: Regimental Losses in the American Civil War: A Treatise on the Extent and Nature of the Mortuary Losses in the Union Regiments, u.a. Ebooksondisk.com, 2002, ISBN 1-932157-07-7
• Long E. B. Civil War Day by Day: An Almanac 1861–1865. — Garden City, 1971.
• Bernd G. Längin: Der Amerikanische Bürgerkrieg. Eine Chronik in Bildern — Tag für Tag. Bechtermünz Verlag, ISBN 3-86047-900-8, auch Weltbild Verlag, Augsburg 1998. (ілюстроване видання, але без покажчиків)
• James M. McPherson: The Atlas of the Civil War, Running Press Book Publishers, Philadelphia 2005, ISBN 0-7624-2356-0. (шмат карт і фотаматэрыялаў, ход вайны, выбраныя бітвы)

Агульныя агляды

• Bruce Catton The Centennial History of the Civil War, Garden City, Bd.1 The coming fury 1961, Bd.2 Terrible swift sword 1963, Bd.3 Never Call Retreat 1965, усі три томи в кишеньковому виданні: Pocket Book 1967
• Davies W. C. The Imperial Union: 1861–1865. — Garden City, 1982–1986. — Т. 1—3.
• Shelby Foot: The Civil War. A Narrative, 3 томи, New York 1958–1974, ISBN 0-7126-9812-4.
• John Keegan The American Civil War: A military history
• James M. McPherson: Battle Cry of Freedom. The Civil War Era, New York: Oxford University Press, 1988, ISBN 0-19-503863-0.
• Бурин С. Н. На полях сражений гражданской войны в США. — М.: Наука, 1988.
• Куропятник Г. П. Вторая американская революция. — М., 1961.
• Иванов Р. Ф. Авраам Линкольн и Гражданская война в США. — М., 1964.
• Маль К. М. Гражданская война в США 1861–1865. — М.: АСТ; Минск: Харвест, 2002. — 502 с. — ISBN 5-17-001875-4