Джаніке

Джаніке́ (крым. Canike, جانـيـكه‎^[1]; канец XIV стагоддзя — 1437) — крымская прынцэса з роду чынгізідаў, дачка золатаардынскага хана Тахтамыша, жонка цемніка  (руск.) эміра Едыгея  (укр.) — заснавальніка Нагайскай Арды, кіраўніца Кырк-Ора  (руск.).

Джаніке
крымскатат.: جانـيـكه
Нараджэнне	XIV стагоддзе мерк. Chufut-Kale[d], Бахчысарайскі раён
Смерць	1437 Chufut-Kale[d], Бахчысарайскі раён
Месца пахавання	Mausoleum of Tokhtamysh's daughter[d]
Род	Чынгізіды
Бацька	Тахтамыш
Маці	Togaybek[d]
Муж	Edigu[d]
Дзеці	Nuriddin[d]
Прыналежнасць	Залатая Арда

Нарадзілася ў канцы XIV стагоддзя, як мяркуецца, у Крыму. У 1416 годзе са сваёй світай здзейсніла паломніцтва ў Мекку, што зрабіла вялікае ўражанне на ўвесь мусульманскі свет, з прычыны чаго яна атрымала вядомасць у ісламскіх краінах.

Джаніке-ханым адыграла важную ролю ў адасабленні Крымскага ханства ад Залатой Арды. Яна, будучы кіраўніцай Кыркорскага бейліка, аказвала падтрымку будучаму першаму крымскаму хану Хаджы-Гірэю у барацьбе з нашчадкамі Тахтамыша Кічы-Мухамедам  (руск.) і Саід Ахмадам  (руск.), якія прэтэндавалі на поўную ўладу ў Крыме.

Памерла на паўвостраве ў 1437 годзе, дзе і была пахавана ў спецыяльна пабудаваным маўзалеі  (руск.) (на крымскататарскай — «дзюрбэ») з тытулам «Вялікай гаспадарыні». З персонай Джаніке звязана мноства розных легенд і паданняў, дакладнасць якіх не да канца ясная.

Біяграфія

Кырк-Ор

Джаніке, хутчэй за ўсё, нарадзілася ў Крыме, у горадзе Кырк-Ор^[2]. Яе бацькам быў хан Залатой Арды Тахтамыш, маці ханша Тагайбек (у рускамоўных крыніцах Таўлін-бек^[3]),- дачка Кіркельскага хана^{[кам. 1]} Хаджы-бека, намесніка золатаардынскага хана^[3][5]. Пра дзяцінства Джаніке практычна нічога невядома^[3]. Яна нарадзілася прыкладна за 14-15 гадоў да разрыву сяброўскіх адносін паміж Едыгеем і Тахтамышам у 1397 годзе^[3][2].

Першым дакументальным сведчаннем пра Джаніке-ханым з’яўляецца згадка пра яе шлюб з сынам цюркскага беклярбека Балтычака  (руск.) Едыгеем, — эмірам Нагайскай арды, які быў тады ў блізкіх сяброўскіх адносінах з Тахтамышам^[3]. Пачынаючы з 1395 года, пасля паражэння Тахтамыша ад Цімура (Тамерлана), уплыў Едыгея, падмацаваны жаніцьбай з Джанике, значна вырас^[3]. Шлюб з чынгізідкай, дачкой золатаардынскага хана, даваў магчымасць нашчадкам Едыгея, які сам не з’яўляўся чынгізідам, прэтэндаваць на ардынскі прастол^[5][3]. Выгада Тахтамыша ад замужжа дачкі была ўзаемнай — праз роднасныя сувязі ён атрымліваў дадатковыя рычагі ўплыву на свайго эміра. Так, напрыклад, акрамя гэтага, Тахтамыш выдаў замуж сястру Джанике, імя якой невядома, за іншага ардынскага эміра — Базана^[3].

У 1397 годзе Едыгей, нечакана для Тахтамыша, перайшоў на бок самаркандскага кіраўніка Тамерлана, які ў гэты час знаходзіўся ў стане вайны  (руск.) з золатаардынскім кіраўніком^[2][3]. У гневе з-за здрады Едыгея Тахтамыш забіў маці Джаніке Тагайбек^[5]. Гэтая ж доля, магчыма, спасцігла б і яго дачку, але тая знаходзілася па-за ханскай стаўкі^[3].

Да канца XIV стагоддзя Тахтамыш цалкам страціў свой палітычны ўплыў у Азіі, а ў пачатку наступнага стагоддзя памёр пры нявысветленых абставінах пасля чарговай сутычкі з Едыгеем^{[6][кам. 2]}, які да гэтага ж часу стаў фактычна паўнаўладным кіраўніком Арды. У 1406 годзе Едыгей захапіў Харэзм, намеснікам якога быў стаўленік Тамерлана (памерлага ў 1405-м годзе), а ў 1407 годзе Булгар, выгнаўшы адтуль Джэлал ад-Дзіна, брата Джаніке, які таксама прэтэндаваў на ханскі тытул^[7]. У 1411—1412 гадах Джэлал ад-Дзін аблажыў Харэзм, дзе знаходзіліся Едыгей і яго жонка^[5][3], аднак аблога не ўвянчалася поспехам^[8].

Джаніке-ханым імкнулася атрымаць палітычны ўплыў у Залатой Ардзе, з гэтай мэтай у 1416 годзе яна здзейсніла хадж у Мекку. Пра гэтую падзею стала вядома ўсім мусульманскаму свету, што ўмацавала аўтарытэт і ўплыў Джаніке, павысіла яе вядомасць^[3][5]. Аб прыбыцці дачкі Тахтамыша ў Дамаск пісалі арабскія гісторыкі Ібн Хаджар аль-Аскаляні  (руск.) ў трактаце «Паведамленне неразумных пра дзяцей стагоддзя» і Такіюдзін аль-Макрызі  (руск.): «У 819 годзе прыбыла ў Дамаск хатун жонка Ідзіку, уладальніка Дэшцкага^{[кам. 3]}, з просьбай здзейсніць хадж. Разам з ёй прыбыло 300 коннікаў, і яны здзейснілі хадж у кампаніі сірыйскага каравана»^[10][11].

Адным са сведчанняў уплыву Джаніке на Едыгея з’яўляецца выпадак выратавання ёй свайго брата, трохгадовага царэвіча Кадыр-Берды  (руск.), апошняга сына Тахтамыша, ад Едыгея, які імкнуўся зрабіць свайго сына ад Джаніке адзіным законным прэтэндэнтам на пасад Залатой Арды, фізічна устараніўшы ўсіх спадчыннікаў Тахтамыша, у тым ліку і саму Джаніке^[1]. Яна ў суправаджэнні некалькіх чалавек у таямніцы ад Едыгея адправіла брата ў Крым^[1] (верагодна, у Кырк-Ор^[5][3]), чым забяспечыла яго бяспеку^[3]. Праз адзінаццаць гадоў, у 1420 годзе, чатырнаццацігадовы Кадыр-Берды, які стаў ханам Залатой Арды, сабраў войска ў Крыме і выступіў супраць Едыгея. У ходзе бітвы Едыгей загінуў, а праз некалькі дзён ад атрыманых раненняў памёр і сам Кадыр-Берды^[1], і Джаніке-ханым стала старэйшай з роду Тахтамыша і магла прэтэндаваць на прастол у Кырк-Оры, дзе яна кіравала, хутчэй за ўсё, на працягу семнаццаці гадоў, аж да сваёй смерці ў 1437 годзе^[3].

Ва ўмовах міжусобіц ў Ардзе падчас праўлення Джаніке ў Кырк-Оры з’явілася тэндэнцыя да адасаблення Крыма  (руск.) ў сілу яго геаграфічнага становішча, развіцця гандлёва-эканамічных адносін, набліжанасці да Візантыі і Заходняй Еўропе, пры гэтым міжусобныя сутыкненні ў Залатой Ардзе часам даходзілі і да Крымскіх гор^[3].

Джаніке падчас свайго кіравання ў Кырк-Оры аказвала падтрымку Хаджы-Гірэю ў барацьбе з нашчадкамі Тахтамыша Кічы-Мухамедам  (руск.) і Саід Ахмадам  (руск.), якія гэтак жа, як і Хаджы-Гірэй прэтэндавалі на поўную ўладу ў Крыму^[3], і, верагодна, бачыла ў ім свайго спадчынніка на Крымскім троне^[5]. У крыніцах XVI—XVIII стагоддзяў пазіцыя, паводле якой адасабленне крымскататарскай дзяржавы ўзводзілася да Тахтамыша, а Джаніке была самай важнай фігурай у гэтым працэсе, цалкам пераважала^[3].

Смерць

У 1437 годзе Джаніке-ханым памерла, што моцна аслабіла становішча Хаджы-Гірэя ў Крыму, які пазбавіўся падтрымкі і вымушана эміграваў у Вялікае Княства Літоўскае^[3].

Легенды

З персонай Джаніке звязана нямала розных легенд і паданняў^[3]. Вядомая легенда, згодна з якой яна, «юная і прыгожая дзяўчына», загінула, абараняючы крэпасць Кырк-Ор ад нападу ворагаў, і бацька Джаніке Тахтамыш загадаў на месцы яе гібелі узвесці маўзалей^[2][3], што малаверагодна, паколькі Тахтамыш сам загінуў задоўга да смерці яго дачкі — у 1406 годзе^[2]. Паводле іншай легенды, Джаніке загінула разам са сваім каханым, не прыняўшы волю бацькоў^[3]. У 1967 годзе М. Куставай было запісана народнае паданне, згодна з якім у палац Тахтамыша, дзе жыла Джаніке, пракраўся пастух Алі, які распавёў ёй, што Кырк-Ор абложаны, а людзі гінуць ад смагі, і што яна на самай справе родам з Эскі-Юрт  (руск.), і толькі яна, «тонкая, як галінка» дзяўчына, можа прабрацца да вады; усю ноч яны насілі ваду, запаўняючы басейн. Раніцай, паводле падання, Джаніке, не вытрымаўшы напружання, загінула, стаўшы шанаванай у народзе^[2][12]. Палац Тахтамыша сапраўды знаходзіўся ў Кырк-Оры: у раёне Бурунчакскай сцяны захаваліся руіны, а раскопкі паблізу выявілі вялікую колькасць аскепкаў кафлі, якімі ўпрыгожваліся багатыя дамы^[2].

Дзюрбэ

Надмагілле Джаніке

Пасля смерці Джаніке быў узведзены маўзалей (па-крымскататарску — «дзюрбэ»^[3]). Мармуровае надмагілле ў дзюрбэ ўпрыгожана арабскім надпісам: «Гэта — грабніца вялікай гаспадарыні Джаніке-ханым, дачкі Тахтамыш-хана, якая памерла месяца рамазана 841 года»^[2][3]. Дакладны час збудавання маўзалея невядомы^[3]. Па адной версіі, дюрбе збудавана адразу пасля смерці кіраўніцы Кырк-Ора, па іншай — у пачатку XVI стагоддзя ў праўленне Менглі-Гірэя. Падабенства архітэктурнага стылю з Дзюрбэ Хаджы Герая  (руск.) ў Салачыку  (руск.) і Эскі-Дзюрбэ  (руск.) ў Бахчысарай дазваляюць зрабіць здагадку, што, хутчэй за ўсё, маўзалей Джаніке-ханым быў узведзены падчас праўлення Менглі Герая^[3].

Каментарыі

1. Старажытная і сапраўдная назва Чуфут-Кале — Кырк-Ор («Керкры», «Керхер» і «Кіркель»). Тут была рэзідэнцыя крымскіх ханаў, якіх таму і называлі кіркельскімі^[4].
2. Паводле іншых звестак, Тамерлан атрымаў перамогу над Тахтамышам, які пасля гэтага схаваўся ў кіргізскіх стэпах, дзе ў 1405—1406 гадах памёр.^[2].
3. «Дэштам» і «Дэшт-і Кіпчакам» мусульманскія аўтары называлі Залатую Арду^[9].