Крымскататарская мова

Крымскататарская мова (саманазва Къырымтатар тили, Qırımtatar tili) — цюркская мова, родная мова крымскіх татараў. Мае афіцыйны статус у Аўтаномнай Рэспубліцы Крым і Рэспубліцы Крым.

Крымскататарская мова
Саманазва	Къырымтатар тили, Qırımtatar tili
Краіны	Балгарыя, Расія, Румынія, Турцыя, Узбекістан, Украіна
Рэгіёны	Крым
Афіцыйны статус	Аўтаномная Рэспубліка Крым, Рэспубліка Крым
Агульная колькасць носьбітаў	~450 тыс.
Статус	сур’ёзная пагроза[d]
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Алтайскія мовы Цюркскія мовы Агузскія мовы
Пісьменнасць	лацінскае пісьмо
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	кры 347
ISO 639-1	—
ISO 639-2	crh
ISO 639-3	crh
WALS	cri
Atlas of the World’s Languages in Danger	1335, 1448 і 342
Ethnologue	crh
ELCat	10423
IETF	crh
Glottolog	crim1257
Вікіпедыя на гэтай мове

Асаблівасці

Вылучаюцца 3 асноўныя дыялекты — паўднёвы, сярэдні і паўночны.

Дыялекты

Кожная з трох падгрупаў крымскіх татараў мае свой асобны дыялект. Мова нагаяў — у мінулым жыхароў крымскага стэпу — дакладна належыць да кыпчацкіх. Ялыбайлу, якія жылі на паўднёвым беразе Крыму да 1944 году, размаўляюць на агузскім дыялекце. Ён больш за іншыя падобны да турэцкай мовы. Сярэдні крымскі дыялект прама паходзіць ад палавецкай мовы, хаця й зазнаў вялікі ўплыў агузскіх моваў. На ім грунтуецца сучасная літаратурная крымская мова, бо гэты дыялект быў родны для 55 адсоткаў крымскіх татараў перад дэпартацыяй і аднолькава зразумелы для двух іншых.

Гісторыя

Фармаванне крымскататарскіх размоўных дыялектаў распачалося з першым прыходам цюрак і скончылася пераходам Крыму ў склад Расіі. Аднак, афіцыйнымі мовамі Крымскага ханства былі чагатайская і асманская турэцкая. Пасля ісламізацыі крымскататарская мова карысталася персідска-арабскай пісьмовасцю.

У 1876 годзе розныя крымскія дыялекты былі ўнармаваныя Ісмаілам Гаспрынскім (Гаспыралы) у літаратурную мову. Перавага была аддадзеная паўднёваму, агузскаму дыялекту, каб не разрываць сувязь паміж крымскімі татарамі ды Асманскай імперыяй. Але ў 1928 годзе літаратурная мова была пераарыентаваная на сярэдні дыялект.

Пісьмовасць

На працягу гісторыі крымскія татары карысталіся арабскім алфавітам (да 1928 г., 1941—1944 гг.), кірыліцай (з 1939 г. (у 1992—2014 гг. афіцыйна не выкарыстоўвалася) і лацінкай (1928—1939 гг., 1941—1944 гг., 1992—2014 г. (афіцыйна)).

Крымскататарскі кірылічны алфавіт

Сучасная мова на аснове кірыліцы:

А а [а]	Б б [бэ]	В в [вэ]	Г г [гэ]	Гъ гъ [гъы]	Д д [дэ]	Е е [e]	Ё ё [ё]
Ж ж [жэ]	З з [э]	И и [и]	Й й [йы]	К к [ка]	Къ къ [къы]	Л л [эль]	М м [эм]
Н н [эн]	Нъ нъ [энъ]	О о [o]	П п [пэ]	Р р [эр]	С с [эс]	Т т [тэ]	У у [у]
Ф ф [эф]	Х х [ха]	Ц ц [цэ]	Ч ч [чэ]	Дж дж [джэ]	Ш ш [ша]	Щ щ [ща]	Ъ ъ [цвёрды знак]
Ы ы [ы]	Ь ь [мяккі знак]	Э э [э]	Ю ю [ю]	Я я [я]

IPA
а	б	в	г	гъ	д	е	ё	ж	з	и	й	к	къ	л	м	н	нъ	o	п	p	с	т	у	ф	x	ц	ч	дж	ш	щ	ъ	ы	ь	э	ю	я
[a]	[b]	[v],[w]	[g]	[ɣ]	[d]	[ɛ], [jɛ]	[ø],[jo],[jø]	[ʒ]	[z]	[i], [ɪ]	[j]	[q]	[q]	[l], [ɫ]	[m]	[n]	[ŋ]	[o], [ø]	[p]	[r]	[s]	[t]	[u], [y]	[f]	[x]	[ts]	[tʃ]	[dʒ	[ʃ]	[ʃtʃ]	[(.j)]	[ɨ]	[ʲ]	[ɛ]	[y], [ju], [jy]	['a], [ja]

гъ, къ, нъ ды дж з’яўляюцца асобнымі літарамі.

Крымскататарскі лацінскі алфавіт

Літаратурная мова на аснове лацінкі:

A a	 â	B b	C c	Ç ç	D d	E e	F f	G g
Ğ ğ	H h	I ı	İ i	J j	K k	L l	M m
N n	Ñ ñ	O o	Ö ö	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t	U u	Ü ü	V v	Y y	Z z

 â выкарыстоўваецца для змягчэння папярэдняга зычнага гуку і не з’яўляецца самастойнай літарай.

Крымскататарская мова

Статус

Па прыняцці ў 1998 годзе Канстытуцыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым крымскататарская мова атрымала шэраг афіцыйных функцый на мясцовым узроўні і забеспячэнне падтрымкі й аховы з боку ўраду. Крымскататарская мова выкарыстоўваецца пры афармленні шыльдаў афіцыйных устаноў аўтаноміі, пры гэтым спарадычна могуць ужывацца як кірылічны, так і лацінскі алфавіты. У 2012 годзе ва Ўкраіне было рэалізаванае дзеянне Еўрапейскай Хартыі рэгіянальных моваў, у выніку чаго крымскататарская мова можа атрымаць мясцовыя афіцыйныя функцыі ў адміністрацыйна-тэрытарыяльных адзінках, дзе носьбіты мовы складаюць не менш за 10 %. Першым паселішчам, якое выкарыстала гэтае права, стала сяло Новааляксееўка Херсонскай вобласці. У Аўтаномнай Рэспубліцы Крым мова мае афіцыйныя функцыі й без уліку дзеяння Хартыі.

У Аўтаномнай Рэспубліцы Крым крымскататарская мова выкарыстоўваецца ў шэрагу перыядычных выданняў і навучальных устаноў.

У 2014 годзе паўвостраў Крым быў фактычна анексаваны Расіяй. У выніку гэтага на тэрыторыі Аўтаномнай Рэспублікі Крым была абвешчаная Рэспубліка Крым, адной з дзяржаўных моў якой была аб’яўлена крымскататарская мова.

Спасылкі

• Qırımtatar tili(недаступная спасылка)
• multilang.su Архівавана 24 студзеня 2012.
• tatar.net Архівавана 7 студзеня 2011.