Нацыянальны архіўны фонд Беларусі

Нацыянальны архіўны фонд Рэспублікі Беларусь (НАФ Рэспублікі Беларусь) — гістарычна сфарміраваная і пастаянна папаўняльная сукупнасць дакументаў, якія маюць гістарычную, навуковую, сацыяльную, эканамічную, палітычную або культурную каштоўнасць, адлюстроўваюць матэрыяльнае і духоўнае жыццё беларускага народа і падлягаюць пастаяннаму захоўванню. НАБ Беларусі з’яўляецца адзіным метакомплексам матэрыяльных носьбітаў доўгачасовай сацыяльнай памяці, створаных у розныя гістарычныя перыяды ў працэсе дзяржаўнай, эканамічнай, грамадска-палітычнай, сацыяльна-культурнай дзейнасці^[1].

Гісторыя фарміравання НАФ

Ідэі аб’яднання архіўных дакументаў у адзіны метакомплекс і стварэння цэнтралізаванай сістэмы захоўвання з’явіліся яшчэ ў XVI стагоддзі. Паступова сфарміраваліся дзве асноўныя канцэпцыі арганізацыі архіўнай справы: усеагульная цэнтралізацыя ў форме Дзяржаўнага архіўнага фонду (ДАФ) і ліберальная цэнтралізацыя, якая легла ў аснову сучаснага паняцця Нацыянальнага архіўнага фонду (НАФ)^[1].

Дзяржаўны архіўны фонд

Паняцце «Дзяржаўны архіўны фонд» (ДАФ) было сфармулявана ў пачатку ХХ стагоддзя ў асяроддзі расійскіх рэфарматараў архіўнай справы. Яно атрымала афіцыйнае вызначэнне ў дэкрэце Савета Народных Камісараў РСФСР «Аб рэарганізацыі і цэнтралізацыі архіўнай справы» ад 1 чэрвеня 1918 года. Фонд базаваўся на прынцыпе поўнай цэнтралізацыі архіўнага матэрыялу — усе дакументы, якія мелі значэнне для дзяржавы, падлягалі перадачы ў дзяржаўныя архівы^[1].

У Беларускай ССР склад і структура ДАФ былі вызначаны Палажэннем ад 28 мая 1927 года. Да яго былі аднесены архівы дарэвалюцыйных землеўладальнікаў, цэркваў, манастыроў, прамысловых прадпрыемстваў і дзяржаўных устаноў. Асобна вылучаліся дакументы беларускага паходжання, вернутыя з-за межаў рэспублікі. ДАФ БССР рэгулярна папаўняўся дакументамі дзейных устаноў^[1].

У 1941 годзе быў створаны Дзяржаўны архіўны фонд СССР, які аб’яднаў архіўныя фонды саюзных рэспублік у агульнасаюзную сістэму. Гэта была сукупнасць дакументаў, што належалі савецкай дзяржаве і мелі палітычную, эканамічную, культурную або навуковую каштоўнасць. У той жа час з ДАФ выключаліся дакументы, што захоўваліся ў партыйных, асабістых і ведамасных архівах, а таксама матэрыялы ў прыватнай уласнасці і за межамі краіны^[1].

Пасля Другой сусветнай вайны паняцце ДАФ распаўсюдзілася на іншыя краіны сацыялістычнага лагера — Польшчу, Чэхаславакію, Югаславію, Балгарыю і Венгрыю. Аднак з набыццём суверэнітэту краінамі Цэнтральна-Усходняй Еўропы і зменай ідэалагічнай парадыгмы мадэль дзяржаўнай цэнтралізацыі паступова саступіла месца больш гнуткай сістэме^[1].

Нацыянальны архіўны фонд

Паняцце «Нацыянальны архіўны фонд» было ўведзена ў шэрагу краін, у тым ліку Польшчы, Іспаніі, Італіі, і з 1990-х гадоў — у Рэспубліцы Беларусь. Яно грунтуецца не на прынцыпе дзяржаўнай уласнасці, а на ідэі аховы цэласнасці дакументаў, якія маюць гістарычную, навуковую або грамадскую значнасць^[1][2].

У Беларусі пачатак новага этапу архіўнай палітыкі быў пакладзены ў 1991 годзе з абвяшчэннем дзяржаўнага суверэнітэту. Важным этапам стала прыняцце Закона «Аб Нацыянальным архіўным фондзе і архівах у Рэспубліцы Беларусь» 6 кастрычніка 1994 года, які ўпершыню юрыдычна замацаваў структуру і функцыі архіўнай сістэмы краіны. Закон замацаваў двухузроўневую структуру НАФ: дзяржаўную і недзяржаўную часткі, што адлюстроўвала новы прававы статус дакумента як аб’екта ўласнасці, які можа захоўвацца і ў недзяржаўных установах, і ў прыватных асоб, але адначасова застаецца часткай нацыянальнай архіўнай спадчыны^[1][2].

Такі статус і структура НАФ былі канчаткова зафіксаваны ў Палажэнні аб Нацыянальным архіўным фондзе Рэспублікі Беларусь, зацверджаным Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь 20 верасня 1996 года. Дакумент вызначаў парадак уліку, захоўвання, выкарыстання дакументаў НАФ, а таксама прававыя аспекты ўласнасці на іх^[2].

Працэс удасканалення паняцця працягваўся і ў наступныя гады. У 1999 годзе была прынята новая рэдакцыя Закона аб НАФ, якая пашырыла класіфікацыю архіваў, закладвала механізм стварэння і вядзення Дзяржаўнага фондавага каталога НАФ і замацавала абавязак арганізацый ствараць архівы для дакументаў НАФ^[2].

Закон «Аб архіўнай справе і справаводстве ў Рэспубліцы Беларусь» ад 25 лістапада 2011 года прынёс далейшае ўдасканаленне паняцця НАФ. У ім архіўныя дакументы ўпершыню былі вызначаныя як аб’ект аховы і ўліку незалежна ад формы ўласнасці і месца захоўвання. Быў уведзены новы механізм класіфікацыі архіваў і паняцце дзяржаўнага інфармацыйнага рэсурсу — Дзяржаўнага фондавага каталога НАФ, які быў зарэгістраваны ў 2001 годзе і з 2012 года даступны анлайн. Гэты каталог змяшчае інфармацыю пра больш за 50 тысяч фондаў, якія знаходзяцца на пастаянным захоўванні ў беларускіх дзяржаўных архівах^[2].

Структура НАФ

У адпаведнасці з Законам Рэспублікі Беларусь «Аб архіўнай справе і справаводстве» (2011, з зменамі і дапаўненнямі ад 18 красавіка 2022 г., арт. 9) НАФ падзелены на дзве часткі^[1]:

Дзяржаўная частка НАФ

Да дзяржаўнай часткі НАФ адносяцца дакументы:

• Вышэйшых органаў дзяржаўнай улады і кіравання на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь на ўсіх этапах яе развіцця.
• Дзяржаўных арганізацый (пасольстваў і інш.), якія знаходзіліся або знаходзяцца за межамі Рэспублікі Беларусь.
• Арганізацый, доля дзяржаўнай уласнасці ў статутным фондзе якіх складае больш за 50 працэнтаў.
• Грамадскіх арганізацый і партый, якія ўтварыліся да ўвядзення іх рэгістрацыі ва ўстаноўленым парадку (першая партыя зарэгістравана ў 1992 г., законы аб грамадскіх аб’яднаннях і палітычных партыях прыняты ў 1994 г.).
• Рэлігійных арганізацый, якія ўтварыліся да аддзялення царквы ад дзяржавы (да прыняцця Дэкрэта СНК РСФСР аб аддзяленні царквы ад дзяржавы і школы ад царквы ад 2 лютага 1918 г.).
• Іншыя дакументы, якія захоўваюцца або падлягаюць захоўванню ў дзяржаўных сховішчах (архівах, музеях і бібліятэках) Рэспублікі Беларусь.

Недзяржаўная частка НАФ

Недзяржаўную частку НАФ складаюць дакументы, якія знаходзяцца ва ўласнасці^[1]:

• Грамадскіх арганізацый і партый з 1992 г.
• Рэлігійных арганізацый пасля 1918 г.
• Прыватных асоб (іх сем’яў, родаў).
• Іншых недзяржаўных арганізацый, уключаных у спісы камплектавання дзяржаўных архіваў.

Тыпы дакументаў

НАФ складаецца з дакументаў розных відаў і на розных носьбітах, сабраных у працэсе дзейнасці^[1]:

• дзяржаўных органаў;
• прадпрыемстваў і арганізацый незалежна ад форм уласнасці;
• грамадскіх аб’яднанняў і партый;
• фізічных асоб.

НАФ фарміруецца з дакументаў арганізацый (асоб), уключаных у спісы крыніц камплектавання дзяржаўных архіваў. Дакументы НАФ захоўваюцца ў дзяржаўных, тэрытарыяльных архівах, архівах арганізацый, а таксама ў музеях і бібліятэках. Дзяржава прадпрымае меры па вяртанні дакументаў, якія з’яўляюцца гістарычнай і культурнай спадчынай беларускага народа, але знаходзяцца за межамі Рэспублікі Беларусь — яны, у адпаведнасці з заканадаўствам, могуць стаць часткай НАФ як копіі на правах арыгіналаў^[1].

Класіфікацыя дакументаў НАФ па перыядах

Дакументы НАФ у залежнасці ад часу паходжання падзелены на^[1]:

• Дакументы дакастрычніцкага перыяду (да 7 лістапада (25 кастрычніка) 1917 г.). Захоўваюцца асобна ад дакументаў іншых гістарычных перыядаў.
• Савецкага перыяду (да 19 верасня 1991 г.).
• Постсавецкага перыяду (перыяд суверэннай Рэспублікі Беларусь).

Асобнае захоўванне дакументаў, якія ўтварыліся ў розныя гістарычныя перыяды, забяспечваецца арганізацыяй сеткі архіваў. У адпаведнасці з гэтай прыкметай дакументы, створаныя да 1917 г., захоўваюцца ў гістарычных архівах, якія адносяцца да разраду некамплектавальных^[1].

Класіфікацыя дакументаў НАФ па значэнні

У залежнасці ад маштабу і характару дзейнасці арганізацый ажыццяўляецца аднясенне іх дакументаў да комплексаў рэспубліканскага і мясцовага значэння^[1].

• Аднясенне дакументаў НАФ да комплексаў, якія маюць рэспубліканскае значэнне, ажыццяўляецца рэспубліканскім органам дзяржаўнага кіравання па архівах і справаводстве.
• Аднясенне да комплексаў дакументаў, якія маюць мясцовае значэнне, — органамі кіравання па архівах і справаводстве аблвыканкамаў і г. Мінска.

Комплексы дакументаў рэспубліканскага значэння

Да комплексаў дакументаў рэспубліканскага значэння адносяцца^[1]:

• Фонды цэнтральных арганізацый і мясцовых устаноў Вялікага Княства Літоўскага, Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі і інш.
• Фонды акупацыйных органаў кіравання і грамадскіх арганізацый 1918—1920 гг. і 1941—1945 гг.
• Фонды вышэйшых органаў дзяржаўнай улады і цэнтральных органаў кіравання БССР.
• Фонды вышэйшых органаў дзяржаўнай улады і цэнтральных органаў кіравання Рэспублікі Беларусь.

Комплексы дакументаў мясцовага значэння

Да комплексаў дакументаў мясцовага значэння адносяцца^[1]:

• Фонды губернскіх, акруговых, абласных, валасных і г.д. устаноў, якія дзейнічалі пасля 7 лістапада (25 кастрычніка) 1917 г.
• Фонды прадпрыемстваў, якія дзейнічаюць (дзейнічалі) на тэрыторыі адпаведнай адміністрацыйна-тэрытарыяльнай адзінкі.
• Фонды мясцовых арганізацый камуністычнай партыі і іншых грамадскіх арганізацый.
• Фонды ўстаноў Заходняй Беларусі 1919—1939 гг.