Рускі крыж

Не блытаць з васьміканцовым крыжам.

Рускі крыж — шасціканцовы крыж з кароткай дыяганальнай папярочкай унізе. Адметнасць Рускай праваслаўнай царквы і культурнага ландшафту Расіі^[1][2].

Расійскі крыж.

Назва

У беларускіх энцыклапедычных крыніцах апісваецца як рускі праваслаўны крыж^[3]. Аднак беларускі філосаф і тэолаг Ірына Дубянецкая звяртае ўвагу на тое, што самі па сабе крыжы не бываюць канфесійнымі, яны — адзнака мясцовай традыцыі^[1].

У рускамоўных крыніцах звычайна апісваецца як рускі крыж (руск.: русский крест), часам — шасціканцовы праваслаўны крыж (руск.: шестиконечный православный крест^[4][5]). Назву «праваслаўны крыж» Ірына Дубянецкая тлумачыць свядомых змяшэннем «праваслаўнага» і «рускага» дзеля падмены паняццяў^[1]. Такім жа чынам у пачатку XX ст. улады Расійскай імперыі называлі ўсё рускае славянскім, каб потым усё славянскае назваць рускім^[1].

Тлумачэнне

Паводле позняга тлумачэння, якое ўзнікла ў Маскоўскай дзяржаве^[6][7], пахіленасць ніжняй папярочкі абазначае распятых з бакоў Ісуса Хрыста злачынцаў. Той злодзей, які пакаяўся, абазначаецца ўзнятым уверх краем лініі. Другі злодзей, які адмовіўся ад пакаяння, абазначаецца пахіленым уніз краем лініі^[8]. Аднак такое тлумачэнне крытыкуюць на той падставе, што пры размяшчэнні ўкоснага крыжа на харугвах, выяўленыя сімвалічныя месцы злодзеяў могуць змяняцца^[9].

Тым часам расійскі святар і багаслоў (пазней — протаіерэй, член Найсвяцейшага ўрадавага сінода, па смерці кананізаваны РПЦ) Іаан Кранштацкі крытыкаваў сам факт з’яўлення на крыжы касой папярочкі, якую ён лічыў чыста расійскім новаўвядзеннем XV—XVI стагоддзя («часу крайняга невуцтва»), і звяртаў увагу на тое, што аўтарытэтных багаслоўскіх тлумачэнняў гэтага элемента не існуе^[10].

Гісторыя

Новая царква Беларускага экзахата ў Мінску з купаламі-цыбулінамі і расійскімі крыжамі

Паходжанне ўкоснага шасціканцовага крыжа няпэўнае^[4]. У некаторых беларускіх крыніцах можна сустрэць інфармацыю, што на Маскоўскім саборы 1654 патрыярх маскоўскі Нікан дамогся пастановы аб замене васьміканцовага крыжа на шасціканцовы, што ў спалучэнні з іншымі новаўвядзеннямі выклікала раскол царквы^[11]. Аднак прытым не ўдакладняецца, які менавіта шасціканцовы крыж маецца на ўвазе — рускі або патрыяршы. Раней на саборы 1551 Іван IV пастанавіў уніфікаваць формы крыжоў на купалах цэркваў на васьміканцовыя, каб адмежаваць Маскоўскую дзяржаву ад «літоўскага, Полацкага крыжа Ефрасінні»^[12]. Тым часам рэформы патрыярха Нікана мелі на мэце прыбраць адрозненні ад Канстанцінопальскай царквы ў набажэнскіх кнігах, набажэнскай практыцы і абрадах, якія ўзніклі ў перыяд кананічнай ізаляцыі царквы Расійскай імперыі як расійскія нацыянальныя адметнасці^[13]. Важную ролю ў правядзенні гэтых рэформ адыгралі ўкраінскія і беларускія праваслаўныя багасловы і кніжнікі, якія дзейнічалі ў Маскоўскай дзяржаве^[14]. Увогуле, у іншых крыніцах^[15], у тым ліку афіцыйнай энцыклапедыі РПЦ^[16], зазначаецца, што ў час рэформ патрыярха Нікана васьміканцовы крыж спрабавалі замяніць на чатырохканцовы, а не на шасціканцовы.

У XIX ст. расійскія ўлады шырока выкарыстоўвалі рускі крыж у геральдыцы: яго адлюстравалі на гербах Арэнбурскай, Тыфліскай, Херсонскай і Эрыванскай губерняў. У 1843 годзе расійскія ўлады распрацавалі новыя гербы гарадоў колішняга Вялікага Княства Літоўскага з адлюстраваннем Пагоні ў ніжняй частцы гербавай тарчы (пад двухгаловым арлом), прытым на шчыце вершніка замест традыцыйнага патрыяршага размясцілі рускі крыж.

У другой палове XIX ст. расійскія ўлады прасоўвалі рускі крыж (разам з укосным варыянтам васьміканцовага) у рэчышчы палітыкі русіфікацыі Беларусі: згодна з пастановай Урадавага сіноду новыя прыдарожныя крыжы ў Беларусі мусілі быць укоснымі васьміканцовымі або шасціканцовымі і іх можна было ставіць толькі з дазволу расійскіх уладаў паводле адмысловых правіл^[17].

З канца XX ст. у Беларусі назіраецца тэндэнцыя масавай замены экзархатам Маскоўскага патрыярхату ў цэрквах старых чатырохканцовых каваных крыжоў («сонцакрыжоў»), твораў беларускага народнага дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, на ўкосныя шасціканцовыя і васьміканцовыя крыжы^[1]. Таксама на ўкосныя замяняюцца традыцыйныя чатырохканцовыя драўляныя прыдарожныя крыжы^[2]. Новыя цэрквы будуюцца пераважна з укоснымі крыжамі.

• Рускі крыж у геральдыцы Расійскай імперыі
• 
  Герб Арэнбурскай губерні
• 
  Герб Тыфліскай губерні
• 
  Герб Эрыванскай губерні
• 
  Герб Херсонскай губерні