Транспазіцыя (мовазнаўства)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Транспазіцыя.

Транспазі́цыя^[1][2] (ад лац.: transpositio — перастаноўка) — у мовазнаўстве ўжыванне адной моўнай адзінкі ў функцыі іншай. Тэрмін «транспазіцыя» выкарыстоўваецца таксама для абазначэння метафар і іншых пераносаў у лексіцы^[3]. Транспазіцыя пашырае намінатыўныя магчымасці мовы, узбагачае спалучальныя здольнасці моўных адзінак, служыць сродкам утварэння сінонімаў^[1][3].

Віды транспазіцыі вылучаюцца ў залежнасці ад таго, якія формы транспануюцца:

• марфалагічная — катэгарыяльная транспазіцыя часу дзеяслова («Іду я ўчора дадому…» замест «Ішоў я ўчора дадому…»);
• сінтаксічная — транспазіцыя незалежнага сказа ў залежны сказ («Ён не мог гэта зрабіць. Сумленне не дазваляла.» — «Ён не мог гэта зрабіць, бо сумленне не дазваляла»);
• лексіка-семантычная («Зелянее ліпа» — «Усе гэтыя паперы — ліпа»);
• словаўтваральная («Стары дзед» — «Стары», «Дастакова аднаго разу, каб…» — «Аднаго разу ён вяртаўся дадому», «пабіты гаспадаром сабака» — «пабіты выгляд»)

і іншыя^[1].

Першым вучоным, які ўзняў пытанне аб транспазіцыі, быў французскі лінгвіст швейцарскага паходжання Шарль Балі^[4].