Чэрокі (мова)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Чэрокі (значэнні).

Чэрокі (саманазва: ᏣᎳᎩ ᎦᏬᏂᎯᏍᏗ) — паўднёвая іракезская мова, родная мова народа чэрокі. У 2017 г. на ёй размаўлялі каля 302 000 чалавек^[1] у ЗША, пераважна ў штаце Аклахома.

Чэрокі
Саманазва	ᏣᎳᎩ ᎦᏬᏂᎯᏍᏗ
Краіны	ЗША
Рэгіёны	штат Аклахома, штат Паўночная Караліна
Агульная колькасць носьбітаў	302000
Статус	сур’ёзная пагроза[d]
Класіфікацыя
Іракезскія мовы Паўднёвая
Пісьменнасць	Cherokee syllabary[d] і лацінскае пісьмо
Моўныя коды
ДАСТ 7.75–97	чер 784
ISO 639-1	—
ISO 639-2	chr
ISO 639-3	chr
WALS	che
Atlas of the World’s Languages in Danger	903 і 1536
Ethnologue	chr
ELCat	1684
IETF	chr
Glottolog	cher1273
Вікіпедыя на гэтай мове

Гісторыя

Прыхільнікі існавання прота-іракезскай мовы^[2] лічаць, што мова чэрокі адасобілася ад паўночных іракезскіх моў каля 3500 - 3800 гадоў таму. Да першай трэці XIX ст. асноўнай зонай развіцця мовы была тэрыторыя штата Паўночная Караліна. Першыя запісы слоў у выніку кантактаў з еўрапейцамі з'явіліся ў XVII ст. У 1821 г. правадыр Секвоя ўпершыню прылюдна прадставіў арыгінальную пісьмовасць чэрокі. У 1828 г. пачала выдавацца першая газета амерыканскіх індзейцаў «Cherokee Phoenix»^[3] на англійскай мове і мове чэрокі.

У выніку масавага перасялення ў першай палове XIX ст. большасць чэрокі апынулася на тэрыторыі штата Аклахома. Палітыка акультурацыі і асіміляцыі прывяла да згубы гутарковай мовы часткай носьбітаў, знікненню ўсходняга дыялекта. З 2005 г. дзейнічае праграма адраджэння мовы чэрокі^[4]. Яна ўключае пашырэнне магчымасцей вывучэння і выкарыстання мовы праз адукацыю, СМІ, сучасныя электронныя прылады.

Дыялекты

Вылучаюць тры буйныя дыялекты мовы чэрокі^[5]:

• Усходні (ніжні) †
• Сярэдні (выкарыстоўваецца сучаснымі чэрокі Паўночнай Караліны)
• Заходні (горны) распаўсюджаны сярод чэрокі Захаду

Пісьмовасць

Арыгінальная пісьмовасць на мове чэрокі ўзнікла дзякуючы намаганням правадыра Секвоі ў 1809 - 1821 гг.^[6] Пры распрацоўцы ён часткова абапіраўся на літары лацінкі, але не зразумеў ідэю гукавага алфавіта і стварыў складовае пісьмо. Першыя 6 сімвалаў значаць ізаляваныя гукі, астатнія сімвалы — склады:

Галосныя → Зычныя ↓	a [a]~[ə]	e [e]~[ɛ]	i [i]~[ɪ]	o [o]~[ɔ]	u [u]~[ʊ]	v [ə̃]
—	Ꭰꭰ a	Ꭱꭱ e	Ꭲꭲ i	Ꭳꭳ o	Ꭴꭴ u	Ꭵꭵ v
g [ɡ]	Ꭶꭶ ga • Ꭷꭷ ka	Ꭸꭸ ge	Ꭹꭹ gi	Ꭺꭺ go	Ꭻꭻ gu	Ꭼꭼ gv
h [h]	Ꭽꭽ ha	Ꭾꭾ he	Ꭿꭿ hi	Ꮀꮀ ho	Ꮁꮁ hu	Ꮂꮂ hv
l [l]	Ꮃꮃ la	Ꮄꮄ le	Ꮅꮅ li	Ꮆꮆ lo	Ꮇꮇ lu	Ꮈꮈ lv
m [m]	Ꮉꮉ ma	Ꮊꮊ me	Ꮋꮋ mi	Ꮌꮌ mo	Ꮍꮍ mu
n [n]	Ꮎꮎ na • Ꮐꮐ nah • Ꮏꮏ hna	Ꮑꮑ ne	Ꮒꮒ ni	Ꮓꮓ no	Ꮔꮔ nu	Ꮕꮕ nv
qu [kʰw]	Ꮖꮖ qua	Ꮗꮗ que	Ꮘꮘ qui	Ꮙꮙ quo	Ꮚꮚ quu	Ꮛꮛ quv
s [s]	Ꮝꮝ s • Ꮜꮜ sa	Ꮞꮞ se	Ꮟꮟ si	Ꮠꮠ so	Ꮡꮡ su	Ꮢꮢ sv
d/t [d]/[t]	Ꮣꮣ da • Ꮤꮤ ta	Ꮥꮥ de • Ꮦꮦ te	Ꮧꮧ di • Ꮨꮨ ti	Ꮩꮩ do	Ꮪꮪ du	Ꮫꮫ dv
tl [t͡ɬ]	Ꮬꮬ dla • Ꮭꮭ tla	Ꮮꮮ tle	Ꮯꮯ tli	Ꮰꮰ tlo	Ꮱꮱ tlu	Ꮲꮲ tlv
ts [t͡s]~[d͡ʒ]	Ꮳꮳ tsa	Ꮴꮴ tse	Ꮵꮵ tsi	Ꮶꮶ tso	Ꮷꮷ tsu	Ꮸꮸ tsv
w [ɰ]	Ꮹꮹ wa	Ꮺꮺ we	Ꮻꮻ wi	Ꮼꮼ wo	Ꮽꮽ wu	Ꮾꮾ wv
y [j]	Ꮿꮿ ya	Ᏸᏸ ye	Ᏹᏹ yi	Ᏺᏺ yo	Ᏻᏻ yu	Ᏼᏼ yv

Зноскі

1. Language: Cherokee
2. Proto-Iroquoian language
3. Cherokee Phoenix
4. Cherokee Language (нявызн.)(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 3 сакавіка 2020. Праверана 17 чэрвеня 2017.
5. History of The Cherokee Language
6. Sequoyah - Cherokee Nation Архівавана 11 чэрвеня 2018.