Armeni

Armeni (armenski: հայեր, hayer) etnička grupa su porijeklom s Armenske visoravni u jugozapadnoj Aziji.^[26]

Armeni
Հայեր Hayer

Ukupno stanovništva
c. 6[1]–8 miliona[2]
Regije sa značajnim stanovništvom
Armenija     2.961,514[3][4]
Rusija	1.182,388[5]–2.900,000[6]
SAD	1.000,366[7]–1.500,000[8]
Francuska	250.000[9]–750.000[10]
Gruzija  • Abhazija	168.191[11] 41.864[12]
Azerbejdžan  • Nagorni Karabah[a]	146.573[13]
Libanon	150.000[14]
Iran	120.000[15]
Njemačka	90.000–110.000[16]
Sirija[b]	100.000[17]
Ukrajina	100.000[18]
Brazil	100.000[19][20]
Grčka	80.000[21]
Argentina	70.000[22]
Turska	60.000[23]
Kanada	55.740[24]
Poljska	50.000[25]
Religija
Kršćanstvo Armenska apostolska crkva  · katolicizam  · protestantizam
Vezane etničke grupe
Hemšini, Cherkesogai

Armeni su većina u Armeniji i Nagornom Karabahu. Dijaspora od oko 5 miliona ljudi živi izvan Armenije. Većina njih živi u Rusiji, Sjedinjenim Američkim Državama, Francuskoj, Gruziji, Iranu, Njemačkoj, Ukrajini, Libanu, Brazilu i Siriji. S izuzetkom Irana i bivših sovjetskih država, današnja armenska dijaspora nastala je nakon genocida nad Armenima.^[27]

Većina Armenaca su pripadnici Armenske apostolske crkve. Kršćanstvo se počelo širiti u Armeniji ubrzo nakon Isusove smrti, i tako je početkom 4. vijeka Armenska kraljevina postala prva država koja je prihvatila kršćanstvo kao državnu religiju.^[28]

Historija

Pretpostavlja se da je indoevropska kultura iz bronzanog doba Trialeti-Vanadzor već u 3. mileniju p. n. e. imala uporište u Armeniji, s dokazima kao što su grobnice iz Ashtaraka.^[29][30][31] Kontroverzna hipoteza nekih stručnjaka smješta indoevropsku pradomovinu na Armensku visoravan.^[32]  

U bronzanom dobu nekoliko država je postojalo na području Armenije, uključujući Hetitsko carstvo.^[33] Pod Ašurbanipalom (669–627. p. n. e.), Asirsko carstvo se prostiralo do planine Kavkaz (moderna Armenija, Gruzija i Azerbejdžan).^[34]

Prvi geografski entitet koji su susjedni narodi nazivali Armenijom uspostavljena je u obliku satrapa (provincije) krajem 6. vijeka p. n. e. pod dinastijom Orontid (Yervanduni) unutar Ahemenidskog Carstva. Orontidi su kasnije vladali nezavisnom Kraljevinom Armenijom.

Kasnije je ta kraljevina s dinastijom Arsacida postala prva prva država koja je prihvatila kršćanstvo kao svoju religiju,^[35] u ranim godinama 4. vijeka, vjerovatno 301. p. n. e.^[36] U kasnom partskom razdoblju Armenija bila je priklonjena pretežno zoroastrijanizmu.^[35] Armenija je 428. godine ponovo izgubila suverenitet pod osvajačkim bizantijskim i sasanidskim perzijskim carstvima, a kasnije i muslimanskim osvajanjem Perzije koja su obuhvatala područja gdje Armeni žive.

Godine 885. Armeni su ponovo uspostavili suvereno kraljevstvo pod vodstvom Ashota I iz dinastije Bagratid. Značajan dio Armena pobjegao je od bizantske okupacije 1045. godine i naknadne invazije turskih Seldžuka 1064. godine. Naselili su se u velikom broju u Kilikiji, anadolskoj regiji gdje su Armenci od rimskih vremena bili manjina. Godine 1080. osnovali su Kneževinu Armeniju, zatim i Kraljevinu Kilikiju, koja je postala žarište armenskog nacionalizma. Armenci su razvili bliske društvene, kulturne, vojne i vjerske veze s obližnjim križarskim državama, ali su na kraju podlegli napadima Memluka. U narednih nekoliko vijekova, nad Armenima su vladali Džinkis-kan, Timuridi i plemenske turske federacije Ak Koyunlu i Kara Koyunlu, te Osmanlijsko carstvo.

Moderna historija

Etničko čišćenje Armena tokom posljednjih godina Osmanskog Carstva smatra se genocidom, gdje se procjenjuje da je bilo 1,5 miliona žrtava. Prvi val progona bio je od 1894. do 1896, a drugi je kulminirao genocidom nad Armenima 1915. i 1916. S početkom Prvog svjetskog rata, Osmansko Carstvo vidjelo je Armene kao saveznike carske Rusije, što je bio izgovor za progone koji će uslijediti.

Nakon raspada Ruskog carstva i Oktobarske revolucije, Armenija je nakratko bila nezavisna od 1918. do 1920. Krajem 1920. komunisti su došli na vlast nakon invazije Crvene armije na Armeniju. Prvobitno je 1922. Armenija postala dio Kavkaskog SFSR u sklopu Sovjetskog Saveza, a kasnije je formirana Armenska sovjetska socijalistička republika koja je trajala od 1936. do 21. septembra 1991. kada je Armenija proglasila nezavisnost od SSSR-a i uspostavila drugu Armensku Republiku.

Jezik

Armenski je indoevropski jezik.^[37] Ima dva međusobno razumljiva i pisana oblika: istočni armenski, koji se danas govori uglavnom u Armeniji, Gorskom Karabahu, Iranu i bivšim sovjetskim republikama; i zapadni armenski, koja se koristi u historijskoj Zapadnoj Armeniji.

Iako se armenski svrstava u indoevropske jezike, njegovo precizno klasificiranje je predmet rasprava. Donedavno su naučnici vjerovali da je armenski najuže povezan s grčkim i drevnim makedonskim. Eric P. Hamp smjestio je armenski jezik u grčko-armensku podgrupu indoevropskih jezika u svom indoevropskom porodičnom stablu iz 2012. godine.^[38]

Ipak, danas većina stručnjaka vjeruje da je armenski jezik blizak indo-iranskim jezicima, isto koliko i grčkom.^[39][40][41] To je dovelo neke učenjake da predlože hipotetsku grčko-armensko-arijsku grupu unutar indoevropske jezičke porodice.^[42]

Khorovats je omiljeno armensko jelo

Kultura

Armenski^{[mrtav link]} rukopis iz 14. vijeka.

Armenska literatura prvi put je zabilježena u 400. godini kada je Mesrop Mashtots izumio armensku abecedu. Ovaj vremenski period često se smatra kao zlatno doba armenske književnosti. Ranu armensku literaturu napisao je "otac armenske historije", Movses Khorenatsi, autor Historija Armenije. U 19. stoljeću ustanovljen je veliki književni pokret koji je trebao da stvori modernu armensku književnost. Ovaj period, tokom kojeg je cvjetala armenska kultura, poznat je kao razdoblje preporoda (Zartonki sherchan). Većina njih usvojila je novostvorenu istočnu ili zapadnu varijantu armenskog jezika.

Muzički instrumenti kao što je duduk, dhol, zurna i kanun obično se nalaze u repertoaru armenske narodne muzike.  

Horovac, jelo s roštilja, jedno je od omiljenih armenskih jela. Lavaš je vrlo popularan armenski hljeb, a armenska paklava popularni je desert napravljen od filo tijesta.  

Napomene

1. Republika Nagorni Karabah je „de facto“ nezavisna i uglavnom vezana s Armenijom, međutim međunarodno je prepoznata kao „de jure“ dio Azerbejdžana.
2. Procjenjuje se da je broj sirijskih Armena daleko manji zbog Sirijskog građanskog rata, jer su to predratne brojke. Mnogi su izbjegli u Libanon, Armeniju i Zapad.