Коми хэлэн

Коми хэлэн (комяар коми кыв), коми-зырянуудай болон коми-пермягүүдэй дуугардаг ураал хэлэн. Коми хэлые хэдэн аялгуутай хэлэн гү, али Пермиин хэлэнүүдэй хоёр һалаанудай нэгэ гэжэ үзэжэ болоно^[2]. Ондоо пермиин хэлэн хадаа коми хэлэндэ түрэл ураг удмурт хэлэн юм. Коми Улас ба Пермиин хизаар, Кировой можын зарим зүүн-хойто хэһэгээр, Кола хахад аралаар ба Сибириин зарим хэһэгээр тараагдана. Хэлэгшэдэй тоо 219 мянган хүн (2010 оной тоололго)^[3].

Коми хэлэн
коми кыв
Тараалга	Оросой холбоото улас
Түрэлхи хэлэтнэй тоо	219 205 хүн (2010)[1]
Хэлэнэй ангилал	Ураал Пермь Коми Коми хэлэн
Аялгуунууд	Коми-зырян Коми-пермяк Коми-язьвин
Албан ёһоной хэрэглээ
Улас	Оросой холбоото улас Коми Улас
Тохируулагша байгууллага	үгы байна
Томьёолбори
ISO 639-1	kv
ISO 639-2	kom
ISO 639-3	kom – Коми хэлэн бүхлээрээ Дотор нь ялгасан нь: koi – Коми-пермяк kpv – Коми-зырян

Коми хэлэн өөрын уран зохёолой нормотой гурбан томо аялгууһаа бүридэнэ:

• коми-зырян хэлэн (хойто аялгуу),
• коми-пермяк хэлэн (урда аялгуу),
• коми-язьвин хэлэн (2003 онһоо өөрын бэшэгтэй).

Үзэг бэшэг

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	І і	Й й	К к	Л л
М м	Н н	О о	Ӧ ӧ	П п	Р р	С с
Т т	У у	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш
Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Коми хэлэнэй түрүүшын үзэг бэшэг хадаа XIV зуунда Коми эхэтэй Пермиин Стефан номлогшын зохёоһон хуушан пермиин бэшэг юм. Тус үзэг бэшэг дунда зуунай грек ба кирилл үзэгтэй адли байна. XVI зуун жэлдэ тус үзэг бэшэгые кирилл үзэгөөр һэлгэгдэһэн байгаа. 1920-ёод онуудта коми хэлые кирилл үзэгһөө гаралтай молодцовой үзэгөөр бэшэбэ. 1930-аадта лата үзэг хэрэглэгдэбэ. 1940-ээд онуудһаа хойшо І, і ба Ӧ, ӧ нэмэритэй ород үзэгые хэрэглэнэ.

Молодцовой бэшэгэй тусхай үзэгүүд палатализаци заадаг гохотой ԁ, ԃ, ԅ, ԇ, ԉ, ԋ, ԍ, ԏ юм.

Молодцовой үзэг

А а	Б б	В в	Г г	Ԁ ԁ	Ԃ ԃ	Е е	Ж ж	Җ җ	З з	Ԅ ԅ
Ԇ ԇ	І і	Ј ј	К к	Л л	Ԉ ԉ	М м	Н н	Ԋ ԋ	О о	Ӧ ӧ
П п	Р р	С с	Ԍ ԍ	Т т	Ԏ ԏ	У у	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ы ы

Энэһээ гадна, Ф ф, Х х ба Ц ц ородһоо абтаһан үгэнүүдтэ хэрэглэжэ болоно.

Коми хэлээр хэблэгдэһэн түрүүшын ном хадаа 1815 оной вакцинацилгын гарай абалга юм^[4].

Аялгуу

Коми хэлэнэй гурбан уран зохёолой нормо байдаг:

• Уран зохёолой коми-зырян (ходо зүгөөр Коми гэжэ нэрэтэй), Сыктывкарай аялгуу дээрэ һуурилһан.
• Уран зохёолой коми-пермяк, урда (Кудымкар) /v/ аялгуу дээрэ һуурилһаншье һаа, /v/~/l/ хэрэглэл /v/~/l/ коми-зырян аялгууһаа хэмэл байна.
• Уран зохёолой коми-язьвин, 2003 он хүрэтэр коми-пермягай аялгуу гэжэ һанагдаһан.

Лыткинай (1966:44-49; 1976:106–115) ба Тепляшинагай (1976:106–115) бэшэһэнэй ёһоор, коми макро хэлэн прото-коми *l абяанай хүгжэл хамаатайгаар дүрбэн гол аялгуу бүлэгтэ хубаагдана.

  /l/ түхэл

  /v/~/l/ түхэл

  тэг~/l/ түхэл

  /v/ түхэл

1. L-түхэлэй аялгуунууд (Коса-сысола) бүхэ байдалда /l/ хадагална.
   • Луза-летка (L-1)
   • Дээдэсысола (L-2)
   • Дунда сысола (L-3)
     • Печоро (Дунда сысолаһаа гарбалтай) (L-4)
   • Коми-язвин (L-5)
   • Коми-пермяк
     • Хойто (Дунда Кама) аялгуунуудай бүлэг (L-6)
     • Звуздино (Дээдэ Кама) аялгуу (L-7)
2. VL-түхэлэй аялгуунууд (Вычегда) /v/~/l/
   • Дээдэ Вычегда(VL-1)
   • Сыктывкар (Уран зохёолой коми-зырян) (VL-2)
   • Доодо Вычегда (VL-3)
   • Удора (VL-4)
3. ØL-түхэлэй аялгуунууд (Ижма)
   • Вым (ØL-1)
   • Ижма (ØL-2)
4. V-түхэлэй аялгуунууд (Инва )
   • Урда аялгуунуудай бүлэг (Уран зохёолой коми-пермяк) (V)

Ном зохёол

• Bartens, Raija (2000). Permiläisten kielten rakenne ja kehitys (Finnish хэлээр). Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura. ISBN 952-5150-55-0.
• Fed'un'ova, G.V. Önija komi kyv ('The Modern Komi Language'). Morfologia/Das’töma filologijasa kandidat G.V.Fed'un'ova kipod ulyn. Syktyvkar: Komi n’ebög ledzanin, 2000. 544 pp. ISBN 5-7555-0689-2.
• Лыткин В. И., Тепляшина Т. И. Пермские языки // Основы финно-угорского языкознания / ИЯ АН СССР. — Т.3. — М.: Наука, 1976.
• Современный коми язык / Под ред. проф. В. И. Лыткина. — Сыктывкар: Коми книжное издательство, 1955.