Синто

Синто (японоор 神道 (しんとう)^[1], синто:, «бурхадай зам») гээшэ Японой уламжалалта шажан юм. Синто мүргэл үндэһэлэгшэ, ном судар үгы байна, сабдаг бурхад бүхы юумэндэ оршодог гэһэн бодол дээрэ үндэһэлнэ. Синто шажан үльгэр домог, найман сая бурхад, байгаали гэхэ мэтэ гол анхаралые хандуулдаг анимист, үбгэ эсэгэнэрые, элинсэг хулинсагые шүтэдэг арадай шажан юм. 1868—1945 оной хоорондо синто хадаа Японой гүрэнэй шажан байгаа.^[2]

Миядзима аралдахи Ицукусима-дзиндзя дугангай тории хаалга

Идзумо гэжэ Японой эгээл эртын ба эгээл шухала синто дугангуудай нэгэн

Синто шажаниие Японой уул анханай шажан гэжэ нэрлэдэг, энэнь Буддын шажан болон Хитадай соёл эргэншэлэй нүлөө Япондо ерэхын урда тээхи тодорхойгүй анханай үеын эртын этигэл үнэмшэл гэһэн үзэл буруу байна.^[3] «Синто» гэжэ нэрэтэй Японой шажан мүргэл түрүүшынхиеэ XV зуун жэлдэ бии боложо, бүри хожом, XIX зуун жэлэй үедэ санаартанай болон сэхээтэнэй нариихан дүхэригһөө саашаа тархаһан байна.^[3] «Синто» гэһэн нэрэ анха XVIII зуун жэлдэ синто шажаниие буддын шажанһаа илгахын тулада хэрэглэбэ.^[4] Мүнөө үедэ синто дуган (дзиндзя) гэжэ тоосогдодог эгээл эртын дугангууд VI зуун жэлдэ бии болоһон. Тиимэһээ дугангууд синто гэжэ шажанһаа эртэ урдын юм. Өөрын нютагай заншалтай дугангууд түрүүн бии болоһон байгаа, тиигээд дугангуудые бүхэлидөө синто шажантан гэжэ нэрэ доро тодорхойлхо оролдолгонууд хожом болоһон байна. Нара үеһөө турша синто шажан буддын шажантай холилдоһон байгаа.^[5] Гэхэ зуура, эртэ урда сагһаа хойшо Буддын шажанһаа бэеэ даанхай байһан Исэ Дзингу, Идзумо Тайся зэргын дугангууд байгаа.^[6] Мэйдзиин үедэ эзэн хаанда түбтэй Японой арад түмэниие нэгэдүүлхын тулада синто дугангуудые Буддын шажантан дасанһаа тусгаарлагдаһан. Эзэн хаанай ордон синто шажанай түбтэ зохёомол аргаар табигдаһан байгаа.

Үбгэ эсэгэнэрээ, бурхадай шүтэлгэ синтоизмын үндэһэ һууриие бүридүүлдэг. Сабдаг бурхад ба хүнүүдэй хоорондохи холбоон наранай бурхан Аматерасугай үри бэесэр болохо Эзэн хаанаар дамжан үнгэрдэг. Эзэн хааниие Японой бүхы обогуудай уг гарбал гэжэ үзэдэг ба сабдаг бурхадай дэлхэй дээрэ түлөөлэгшэ гээд шүтэдэг. Дзимму эзэн хаан болбол Японой бүхы эзэн хаашуулай үбгэ эсэгэ болоод Аматерасу бурханай үри һадаһан гэжэ тоосогдодог.

Киотодохи Гион-мацури шажанай баяр

Синто шажанда һургаалиһаа үлүү зан үйлэ гол үүргэ гүйсэдхэдэг байна. Синто шажан шүтэлгэ норито гэжэ зальбарал болон үргэлөөр дамжуулан ками (японоор 神 (かみ)) гэжэ сабдаг бурхантай харилсадаг байна. Хүн амидаралайнгаа туршада кэгарэ («бузар») хуряалгадаг гэжэ этигэнэ. Энэнһээ һүнэһэеэ угаахын тулада мисоги гэжэ сэбэрлүүлхэ арюудхаха зан үйлэ хэхэ ёһотой, тиигээд энэ үеэр синто шажантанууд уһанда орожо, бузарынь гаргуулдаг гэжэ үзэдэг байна. Синто шажанай сабдаг бурхадые шүтэлгын шухала хэһэгынь олон мянган мацури (зан үйлэ, ёһололой жагсаал) байдаг. Тэдэнэй эгээн томонь олон зуун мянган үзэгшэдые татадаг. Мүнөөдэр олон мацури зан үйлэнь урда эртэнэй шажанай удха ушарые алдажа зүгөөр лэ шажанай баяр боложо хубилгагдаһан байна.

Синто шажанай санаартадые каннуcи (японоор 神主 () «камиин эзэн») гү, али синсёку (японоор 神職 ()) гэжэ нэрлэдэг. Урдандаа бурхадай ба хүнүүдэй юртэмсые холбодог хүнүүдые каннуси нэрлэдэг байгаа ха юм. Тэдэнэр хүнүүдэй түлөө сабдаг бурхадта мүргэл хэһэн, тигээд хүнүүдтэ сабдаг бурхадай мэдээсэл ба хүсэл дамжуулха аргатай гэжэ тоолодог байгаа.

Синто шажанай эртын түүхые дэлгэрэнгыгээр бэшэһэн хоёр зохёол бии юм. Тэдэнь 712 ондо бэшэгдэһэн «Кодзики» («Эртэ урдын үйлэ хэрэг тухай бэшэг»), мүн манай эринэй 720 ондо бэшэгдэһэн «Нихон сёки» («Японой түүхэ бэшэг») болоно. Эдэ зохёолнууд хадаа Япон уран зохёолой эгээл урданай үзэг бэшэгэй дурасхаалнууд болоно. «Кодзики» хадаа эртын япон хэлэн дээрэ бэшэгдэдэг, харин тэрээн соохи япон үгэнүүд логограмма ба фонограммын хэсүү системые хэрэглэжэ хитад үзэгүүдээр бэшэгдэһэн байна.^[7][8] Энэ зохёол 628 он хүрэтэрхи эртын Японой домог болон Японой уласай түүхэ харуулна. Эртын хитад хэлэн дээрэ бэшэгдэһэн «Нихон сёки» 697 он хүрэтэр түүхэ хөөрэдэг бэшэг юм.^[8]