Зиярат

Зия́рат (Ӏаьр. زِيارة‎‎ — гучу-вахар, тӀехӀоттар) — йезачу меттиге вахар (пахӀамарийн, авлияийн, шайхийн, имамийн кешнаш, ткъа Къилбаседа Африкехь дийна суьпийн шайхаш болчу эхар) а, иштта ша и йеза меттиг билгалъйаккхар (хьажа иштта макъам). Башха маьӀна ду бусалбанашна Мадинатера Мухьаммад пайхӀамаран ﷺ коше валар а хьаьж данле йа динчул тӀаьхьа. Ӏибадат йукъа догӀу: кошан уллехь Къуръанан сураташ дешар а, дуӀа дар а, кошан гуонаха хьовзар а, иза кечдар а, ткъа иштта сагӀа далар а. Зияратан чеккхенан Ӏалашо йу беркат кхачар а^[1].

Самаррера Аль-Аскари маьждиг

Исламан историн хьалхарчу бӀешерашкахь цхьаьна хӀуманна Ӏибадат дар делаца накъост тохар лорура. X бӀешо йуккъе даххалц Мухьаммад пайхамаран ﷺ каш а ца хилла Ӏамал йаран меттиг^[2]. IX бӀешо чекхдолуш хааделла Элчан ﷺ а, асхьабийн а, исламехь лоруш болу Ӏалимийн а зияраташна тӀехула макъамаш а, маьждигаш а дар. Безчу нехан а, церан кешнийн а культ сиха кхуьу X бӀешо чекхдолуш. ЧӀогӀа йоккха роль оцу белхехь ловзийна суьпалло, цуо лору син-мехаллин устазаш (муршидаш, шайхаш) а, церан зияраташка эхаран ламаст а. Суьпеш лорура, шайхин йукъараллийца дӀаделла дуӀанашна АллахӀа жоп лур ду аьлла^[2].

Халебера машхад аль-Хьусейн

Ӏибадат даран объекташ хуьлу иштта Библин а, Къуръанан а пайхамарашца йоьзна меттигаш. Йуьхьанца безчу нехан кешнех а, кхечу динан сийлаллех а машхӀадаш олура. Зиярташна гуонаха наггахь маьждигаш а до. ЦкъаццӀа царех бух хуьлу йаккхийчу гӀаланашна (ОвхӀанера Мазари-Шариф, Ӏиракъера Неджеф, кхин а)^[2].

Цхьаболчара йеза меттигаш лору шайн дайн кешнаш, цига боьлху башха дезачу деношкахь (ГӀурбан Ӏид)^[3]. Масала гӀалгӀайн а, нохчийн а Ӏедал ду рамадан бутт болалуш авлияийн коше бовлуш^[4]. ДегӀастанехь ду ЗахӀидийн зиярат, цига оьху дуккха а нах, цигахь до зикраш а, йоьшу мовлдаш.

Меца аренера авлияан каш (сурт С. М. Прокудинан-Горскин)

• 
  ЧІулга-Йуртара Манин зиярат
• 
  Зияртера Манин чурт
• 
  Хьесамак-Моллин зиярат
• 
  МІомин зиярат

Уггаре девзаш долу зияраташ

• Мадинатера Мухьаммад пайхӀамаран маьждиг (СаӀудийн Ӏаьрбийчоь);
• Ан-Наджафера имам Ӏали ибн Абу ТӀалибан зиярат (Ӏиракъ);
• Веа имаман кешнаш: Хьасан бин Ӏелин, Ӏали ибн Хьусейнан Зайн аль-Ӏабидинан, Мухьаммад ибн Ӏали аль-Бакиран, ДжаӀфар ибн Мухьаммад ас-Садикъан, Мадинатера Бакъи кешнашкахь ду (СаӀудийн Ӏаьрбийчоь);
• Карбалаэра имам Хьусейнан, цуьнан кӀентийн Ӏали Акбаран а, Ӏали АсгӀаран а зиярат (Ӏиракъ), кхин а имам Хьусейнан зияратан гергахь долу Абу-л-Фадл Ӏаббасан зиярат;
• БагӀдадера Къазимейн зиярат (Ирак), цигахь дӀабоьхкина шиӀийн ворхӀалгӀа имам Муса ибн ДжаӀфар аль-Казим а, иссалгӀа имам Мухьаммад ибн Ӏали аль-Джавад (ат-Такъи) а, ткъа иштта баккхий дешна шиӀийш: шейх Муфид а, шейх ат-ТӀауси;
• МашхӀадера бархӀалгӀа шиӀийн имаман Ӏали ибн Муса ар-Ризан зиярат (Иран);
• Самаррера итталгӀа имаман Ӏали ибн Мухьаммад аль-ХӀадин (ан-Накъи) а, цхьайтталгӀа имаман Хьасан ибн Ӏали аль-Ӏаскарин а зиярат (Ӏиракъ);
• Димашкъера Зайнаб бинт Ӏалин зиярат (Шема);
• Къумера Фатима Маасумен зиярат (Иран).

Уьш доцуш, хӀинцалерачу Иранан, Азербайджанан, Ӏиракъан, Шеман мехкашкахь шортта зияраташ ду имамийн а, церан берийн а.

Цул сов, суннан а, шиӀийн а исламехь беркате лору пайхӀамараш а, церан асхьабаш а дӀабоьхкина меттигаш. Царна йукъахь, масала, Иерусалимера Аль-Акъса а, Къуббат ас-Сахра а маьждигаш, Иерусалиман а, Димашкъан ПайхӀамарийн хьех, Иерусалимера (аль-Кудсера) Марьяман каш, Иерусалиман гена доццуш долу Муса пайхӀамаран каш, Наблусера Юсуп пайхӀамаран каш, Димашкъера Билал бин Рабахьан каш, Иерусалимера (аль-Кудсера) Салман аль-Парсин каш, кхин дӀа а.