Орстхой-Мохк

Орстхой-Мохк, Арсхте-Мохк (нох. Аьрштхой-Мохк), арарцlераш: Балсу, Карабулак мохк — Къилбаседа Кавказан йуккъахь лаьтта историйн мохк бу. Иза бара Эс-хи, Марта хишца лакхахь а, йуккъахь а долчу латтанаш тӀехь. Цигахь XVIII бӀаьшерашкахь кхоллайеллачух тераду нохчийн къомах болчу орстхойн тӀеман-политикин союз^{[~ 1]} Орстхой. Таханалера охьаховшар — доккхаха дакъа ГӀалгӀайчоьнан Соьлжан кӀоштахь а, Нохчийчоьнан ТӀехьа-Мартанан кӀоштан дозанехь а. Мохк шуьйрочу Аьккха олучу нохчийн историн регионан йукъахь бара.

Орстхой-Мохк
Географин регион	Къилбаседа Кавказ
ЙукъайогӀу	ГӀалгӀайчоь а, Нохчийчоь а

ЦӀе

Орстхой-Мохк боху цӀе цхьанне а историн тептарш тӀехь йазйина йац. Дукха хьолахь Ӏилманчаша-кавказйовзархоша а, мохк мохкбовзархоша (Ш. Б. Ахмадов, А. С. Сулейманов кхин берш) а, орстхой дуьххьала охьахевшина историн мохк билгалбоккхуш лелайо тӀеман-политикин а, меттиган союзан Орстхой боху цӀе, йа термин — паргӀата йукъаралла Орстхой. Оьрсийн меттан тептаршкахь йукъараллех, къомах, махках ала тарло арстхой/арштхой, орстхой/орштхой, эрстхой/эрштхой. Ткъа орстхош а, гӀалгӀаш а махках олу Арсхте/Арште^[1], нохчаша — Арстхой/Арштхой олу^[2]. XVIII бӀаьшерера талламчо И. А. Гюльденштедта оцу меттигах Карабулак мохк олу (туьркийн маттара, гӀумкийн маттара хила а тарло ^[3], орстхойн цӀе «карабулакаш» шуьйра йаьржина экзоэтноним хилла), мохк билгалбоккхуш кхин а масех топоним йуьйцу цуо: нохчийн — Арисх Тояи/Ариш Тояй, чергазийн — Балсу — Марта хин шира цӀе^[4] (туьрк. «Мезан хи»)^[5].

Йарташ

Орстхой-Махкара бахархойн орстхойн йарташ, кӀезиг теллина ю, таханаьнна дукхахадерг гулдинарг мохкбовзархо А. С. Сулейманов (арахецна IV декъехь 1976—1985 шерашкахь) бен вац, Ӏилманчаша-кавказйовзархоша кхин а тӀе таллам бан беза оцу махкахь.

1891 шарахь йина перепись^[6]

йурт (гондар кӀотарш йукъа лоцуш)	къам	бахархой	боьрш нах	сте нах
Лакхар Ялхара	нохчий	188	109	79
Лахара Ялхара	нохчий	67	32	35
Мержи	нохчий	254	123	131
ЦӀечу-аьхке	нохчий	192	90	102

1926 шарахь йина перепись^[7]

йурт	бахархой	царехь нохчий	царехь масс процент нохчий
Хьайхарой	93	93	100%
ЦӀечу-аьхке	33	33	100%
ГериетIа	85	85	100%
Дака-Бухие (мержой)	161	161	100%
Далга-Бухие	65	65	100%
Муьжган	36	36	100%
БалантӀе	24	24	100%
Къула	101	101	100%

Орстхой-Мехкан яртийн коьрта тептар^[8]:

ЦӀе[~ 2]	Йолу меттиг	Цунах лаьцна дийцар, истори	Координаташ	Тайпанаш, некъи а, гаранаш
Iaькъне тIи
АгIиен босса
Алхастие
Берашка
Бумматие
ГериетIа
ГIезин-Йурт
Дака-Бухие
Далга-Бухие
ДаьттагIа
ИгIа Эрштие
Издиг
Котар-Йурт
Къула
Лерг-БIение
МагIа Эрштие
Мерг йистие
Мержа	6 км малхбалехьа ЦӀечу-Аьхкен, 3 км малхбузехьа Гиеритана	цхьа могӀа ярташ Дак-бух, Далг-бух и Чуркх-бух[~ 3]		мержойн тайпана юрт (д1атесна)
Муьжган
Олкамие
СамйогIача
Сипсуо-ГIала
Футтунчу
Хьевхьие
ЦIечу Оалками
ЦӀечу-Аьхке[Комм. 1]	Марта хин аьтту берд тӀехь[Комм. 2], МагIа Олкумиен 4 км малхбалехьа[9][10]	прародина орстхойцев[11], XVIII бӀаьшарахь — XIX бӀашеран юьххьехь хила Орстхой тайпанийн синмехаллин а, политикин а бух бу[12] (дӀатесна, оьздангаллин тӀехьлон объект)		цӀечойн тайпанан юрт
ЧамалгӀа
Чирка-Бухие
ЧӀижгантӀа
Чужа-Чу
Эбарг-Йурт
Элдарханан-ГӀала
МагӀа Олкумие[~ 4] (гӀалгӀ. ЦIечу Оалками[13])	Ӏас-хинан 1,5 км Оалкамана лакхахь[14]	кхин а Нохчийн Олкум цӀе а яра[14]		кхоьллина цӀечойша[14]
Хьайха (нох. Хьайхьа/Хьевхьа)	Марта хи схьадолучехь[~ 5], 3 км малхбалехьа Гериетан[14]	йоьхна эвла, «Сурхайн бӀов» ю, бохь Шамилан эскарша бохийна, 2 шира кешнаш а ду[14]	42°54′32″ къ. ш. 45°12′35″ м. д.HGЯO	хьайхаройн тайпанан юрт (дӀатесна)
Дак-бух	2300 м Мюжган малхбалехьа , 3 км Гиеритана малхбузехьа	йоьхна эвла, йисина масех бӀаьвнех кӀеззиг хӀума, шира кешнаш, маьлхан кешнаш	42°56′16″ къ. ш. 45°07′58″ м. д.HGЯO	юрт коьллина Дака цӀе йолчу стага
Галайн-ЧӀаж	Галайн ЧӀажахь, Галайн-Ӏам уллохь	доза ду къилбехьа Аьккхаца, Маьлх-Йистаца, Кей-Мехкаца, малхбалехьа Нашхаца а, ТӀерлаца а, малхбузехьа Ялхараца, къилбаседехьа Гихтаца.	42°53′00″ къ. ш. 45°18′00″ м. д.HGЯO	Галайн тайпанан юрт.
Ялхар ×	Галайн-ЧӀажан кӀоштахь НР	доза: Мержаца — малхбузехь, Нашхаца а, Галайн-Чажаца а — малхбалехь, Аьккхаца — къилбехьа.	42°55′00″ къ. ш. 45°17′00″ м. д.HGЯO	Ялхаройн тайпанан юрт
ГІула ×	Аьккхийн, Маьлхийн, ГӀалгӀайн дозанаш вовшахкхетачохь	доза: Цораца — малхбузехь, Аьккхаца а, Маьлх-Йистаца а — малхбалехь.	42°48′01″ къ. ш. 45°07′54″ м. д.HGЯO	ГӀулойн тайпанан юрт
Издиг ×	Хутта хин аьтту бердаца, Хуттунчу уллохь, 3 км Акие-тӀи малхбалехьа	йоьхна эвла	43°07′00″ къ. ш. 45°08′54″ м. д.HGЯO	—
КатаргаштӀие	МагӀа Олкумиен малхбален агӀора	йоьхна эвла, масех бӀевнан дакъош дисина, шира кешнаш}[15]	42°58′07″ къ. ш. 45°01′54″ м. д.HGЯO	—
Муьжган ×	3 км къилба-малхбалехьа ЦӀечу-Аьхкена, Марта хин аьтту бердаца	йоьхна эвла	42°56′00″ къ. ш. 45°07′00″ м. д.HGЯO	Муьжганойн тайпанан йурт
СамйогӀача ×	Хутта хин аьтту бердаца, 3 км малхбузехьа Мергйистиена	йоьхна эвла	43°06′00″ къ. ш. 45°03′15″ м. д.HGЯO	«Берд богӀача», сам — меттигера бердан цӀе йу
ГӀандал-Басса ×	Даьттахан къилбехьа , 9 км Аьрштан къилбехьа	йоьхна эвла, дисина масехь бӀаьвн дакъа, шира кешнаш, маьлхан кешнаш	43°03′54″ къ. ш. 45°08′35″ м. д.HGЯO	ГӀандалойн тайпанан йурт
Хуттунчу Шикъарой ? → ×	Хутта хин аьрру бердаца, лулахь Издиг, 3 км малхбалехьа Акие-тӀира	йоьхна эвла, «Шикъаройн бӀов» — чӀагӀо	43°06′54″ къ. ш. 45°07′16″ м. д.HGЯO	—

ГӀалгӀайчоь

Нохчийчоь

Къилбаседа ХӀирийчоь

А л х а н ч

у р т а н

а р е

Т е р к а н

д у къ

С оь л ж а н

д у къ

л. Карабулак

С оь л ж а н

а р е

Элдархан-Гала

Карабулак

Обург-Юрт

Троицкая

Сипсо-Гала

Орджоники-
дзевская

Гажар-Юрт

Нестеровская

ЦӀечу-Аьхке

Мерджа

Катаргаш-Ти

Футтун-Чу

Мош-Ти

Сам-Йогача

Издиг

Мужган

Ганда-Басса

Мужий-Чу

Цейш-Ти

Галашка

Алкун

Бийрашка

Арш-Ти

Ака-Ти

Мерг-Йистиэ

Хай

Хиэха

Корий-Чу

Герий-Ти

Ака-Басса

Дяттах

Чемулга

Алхас-Ти

Сурхой-Хи

Гула

Буммат

Балойн-Лам

Кеш-Ков-Чу

Мазара-Корт

Ворхин-Лам

Ялхара

Амка

Джан-Чу

Жима-Эрбала

Йокка-Эрбала

Гура-Чу

Толиэ

Галайн-Чаж

Амиэ

Чу-Ша

Очак

Кир-Бе-Чу

Кёрга

Мочча

Ӏашхойн Мартан хикхоче

Ӏашхойн Мартан хьост

Ӏасс хин хикхоче

Ӏ. Галайн-Ӏам

Поселения и культовые объекты орстхойцев в Чечне и Ингушетии.

Галерей

• 
  Алхаста чувоьдийла
• 
  Алхастара Ленинан цӀарах урам
• 
  Алхастара маьждиг
• 
  Галайн-Ӏам

Литература

• Коригов Х., Мержоев С., Белхороев М. В. Последнее слово — за нами // «Комсомольское племя» : газета. — орган Чечено-Ингушского Рескома ВЛКСМ, 1990. — № 44 (5555) от 1 ноября.
• Сулейманов А. С. II часть: Горная Ингушетия (юго-западная часть), Горная Чечня (центральная и юго-восточная части) // Топонимия Чечено-Ингушетии: в IV частях (1976-1985 гг.) / Ред. А. Х. Шайхиев. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1978. — 289 с. — 5000 экз.
• Сулейманов А. С. IV часть // Топонимия Чечено-Ингушетии: в IV частях (1976-1985 гг.) / Рецензент Я. У. Эсхаджиев, ред. И. А. Ирисханов. — Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во, 1985. — 224 с. — 5000 экз.

1-е переиздание (изменённое, включает 4 части): Сулейманов А. С. Топонимия Чечни. — Нальчик: «Эль-Фа», 1997. — 685 с. — 1000 экз. — ISBN 5-88195-263-4.

2-е переиздание (изменённое, включает 4 части): Сулейманов А. С. Топонимия Чечни / Ред. Т. И. Бураева. — Грозный: ГУП «Книжное издательство», 2006. — 5000 экз. — ISBN 5-98896-002-2.