ЖӀайхой

ЖӀайхой (жӀай. магIарулал^[23]) — Кавказан орамера къаьмнех цхьаъ, гена заманара дуьйна деха Ломан ДегӀастахь, ткъа иштта Малхбузан Гуьржийчохь^[24] а, Къилбаседа Азербайджанехь а, таханлерачу ДегӀастанан уггаре доккха къам^[25].

ЖӀайхой
Шен цӀе	магӀарулал
Дукхалла а, ареал а
Дукхалла	гергга 1 000 000 стаг
Росси 912 090(2010)[1][2]  ДегӀаста 850 011 (2010)[3][4] Махачкала: 186 088[5] Кизилюртан кӀошт: 51 599[5] Ботлихан кӀошт: 51 636[5], Ӏаьндийн-цезаш доцуш — 38 340 (2002)[6] Хаси-Эвлан кӀошт: 44 360[5] Хаси-Эвл: 40 226[5] Кизилюрт: 31 149[5] Хунзахан кӀошт: 30 891[5] Казбековн кӀошт: 36 714[5] Шури-ГӀала: 28 674[5] Унсоколон кӀошт: 28 799[5] Шемалан кӀошт: 27 744[5] ГӀунибан кӀошт: 24 381[5] ГӀизларан кӀошт: 31 371[5] ТлаьратӀан кӀошт: 21 820[5] ЦӀумадан кӀошт: 23 085[5], Ӏаьндийн-цезаш доцуш — 2 600 (2009)[7] Ӏахвахойн кӀошт: 21 876[5], Ӏаьндийн-цезаш доцуш — 9 022 (2002)[6] я 5 015 (2009)[8] Харгабин кӀошт: 19 760[5] Гумбетан кӀошт: 21 746[5] ЦӀунтӀан кӀошт: 18 177[5], Ӏаьндийн-цезаш доцуш — 1 342 (2002)[6] Шури-ГӀалин кӀошт: 17 254[5] Левашин кӀошт: 15 845[5] ЧӀарадан кӀошт: 11 459[5] Каспийск: 14 651[5] ГӀизлар: 10 391[5]  Ставрополан мохк 9 009 (2010)[3][9]  Москох 5 049 (2010)[10][11]  Нохчийчоь 4 864 (2010)[3][9]  Аштаркханан область 4 719 (2010)[3][9]  Ростовн область 4 038 (2002)[9][12]  ГӀалмакхойчоь 2 396 (2010)  Азербайджан 49 800 (2009)[13] [14] Закаталан кӀошт: 26 578 (2009)[15] Белоканан кӀошт: 22 874 (2009)[15]  Гуьржийчоь 1 996 (2002)[16] КӀахети 1 900 (2002)[17] Кварелан муниципалитет 1 900 (2002)[17]  Туркойчоь 53 000[18]  Украина 1 496 (2001)[19]  Узбекистан   1 200 (2016)[20]  Кхазакхстан 1 206 (2009)[21][22]
Хаам
Мотт	жӀайхойн мотт
Дин	ислам суннийш
Йукъабоьду	кавказан доьзал, къилбаседакавказан доьзал, нах-дегӀастанан тоба, жӀайхойн-Ӏаьндийн-цезийн га, жӀайхойн-Ӏаьндийн бухара га
Гергара къаьмнаш	Ӏаьндий, дидой, чамалинхой, хваршинаш, годоберинаш, каратинаш, гунзибхой
Викиларми чохь медиафайлаш

Барам а, охьаховшар а

Дуьнен тӀиера жӀайхойн барам: берриш 1 млн: Россехь — 850 эз., Азербайджанехь — 50 эз., Туркойчохь — 50 эз.^[26]

2010 шарахь бахархой багарбаран терхьашца жӀайхойн дакъа кӀошташкахула^[5]:

КӀоштан цӀе	Регионан цӀе	% жӀайхойн
Ӏахвахойн кӀошт	ДегӀаста	99,4 %
ЦӀунтӀан кӀошт	ДегӀаста	99,4 %
Харгабин кӀошт	ДегӀаста	99,3 %
ЦӀумадан кӀошт	ДегӀаста	98,9 %
Шемалан кӀошт	ДегӀаста	98,7 %
Гумбетан кӀошт	ДегӀаста	98,6 %
ТлаьратӀан кӀошт	ДегӀаста	98,4 %
Ботлихан кӀошт	ДегӀаста	97,5 %
Унсоколон кӀошт	ДегӀаста	97,5 %
Хунзахан кӀошт	ДегӀаста	97,5 %
ЧӀарадан кӀошт	ДегӀаста	97,3 %
ГӀунибан кӀошт	ДегӀаста	96,3 %
Казбековн кӀошт	ДегӀаста	85,9 %
Кизилюртан кӀошт	ДегӀаста	83,4 %
Кизилюрт гӀала	ДегӀаста	72,1 %
Шаройн кӀошт	Нохчийчоь	54,4 %
ГӀизларан кӀошт	ДегӀаста	46,6 %
Южно-Сухокумск гӀала	ДегӀаста	46,1 %
Шури-ГӀала	ДегӀаста	45,79 %
Тарумовкан кӀошт	ДегӀаста	35,8 %
Хаси-Эвлан кӀошт	ДегӀаста	31,4 %
Хаси-Эвл гӀала	ДегӀаста	30,6 %
ХӀинжа-гӀала	ДегӀаста	26,7 %
Шури-ГӀалин кӀошт	ДегӀаста	23,5 %
Левашин кӀошт	ДегӀаста	22,4 %
Ӏовхойн кӀошт	ДегӀаста	21,9 %
Бабаюртан кӀошт	ДегӀаста	20,3 %
ГӀизлар гӀала	ДегӀаста	20,1 %
Кумторкалан кӀошт	ДегӀаста	18,4 %
Каспийск гӀала	ДегӀаста	14,7 %
Черноземельскан кӀошт	ГӀалмакхойчоь	7,2 %

Беха ДегӀастанан ломан доккхаха долчу декъехь, ткъа кхин а аренашкахь (Шури-ГӀалан, Хаси-Эвлан, Кизилюртан, кхин а кӀошташкахь). ДегӀаста йоцуш, беха Нохчийчохь, ГӀалмакхойчохь, кхин РФ субъекташкахь (берриш — 912 090 ст.). ДегӀастанахь жӀайхой охьаховшаран коьрта область — ЖӀайхойн Койсу (ЖӀайхойн-ор) а, Ӏаьндийн Койсу (Ӏаьндийн-ор),Ӏаьржа-Койсу (Чеэр-ор) а эркийн майданаш. 28 % жӀайхой беха гӀаланашкахь (2002).

ЖӀайхой иштта беха Азербайджанехь (коьртаниг Белоканан, Закаталын, Кахан кӀошташкахь а, Бакохь а), цигахь 1999 шеран бахархой багарбаран жамӀашца, массеран барам 49,8 эзар стаг хилира^[27]. ЖӀайхойн кегийра тобанаш еха Гуьржийчох, гулахь Кварелин муниципалитетехь, кхин а Логодехан муниципалитетехь, Тиблисехь, Туркойчохь, Кхазакхстанехь, кхечу махкашкахь а^[28].

«ЧӀогӀа чолхе а, цхьаьна ца догӀуш а ду тахана, — ала дийзира 2005 ш. реза ца хиларца дегӀастанан Ӏилманчо Б. М. Атаевс, — Российн арахьара жӀайхойн диаспоран барамех лаьцна хаттар. Иза доьзна ду уггаре хьалха, уьш бехачу мехкашкахь политикин а, кхин а бахьнашца бахархой багарбарехь къам ца гайтарца. Цундела далош долу тайп-тайпанчу хьосташца жӀайхойн тӀаьхьенийн барам хетарехь гергара бен ца хаьа, масала, Туркойн Республикехь. Амма нагахь ларахь дегӀастанан малхбалеӀаморхочун А. М. Магомеддадаевн дешнаш, „таханлерачу Туркойчоьнан махкахь 1920-гӀа шерашкахь хилла 30 сов дегӀастанан эвланаш, 2/3 царех лаьтташ хилла жӀайхойх, „оцу махкахь беха дегӀастанхойн-баккхийн наха дийцарехь, тахана кхузахь беха 80 эзар сов дегӀастанхо“, тӀаккха лерича царех 53 эз. жӀайхо хуьлу»^[18].

Иштта, уггаре йоккха ССРС хиллачу мехкан дозанал арахьара жӀайхойн диаспора Туркойчохь ю. Цуьнца цхьаьна, лара деза, Хункар-мохк йукъахь хиллачу Шеман а, Урданан а мехкашкахь кӀез-кӀезиг жӀайхойн мухажирийн тӀаьхьенаш хилар, уьш кӀезиг хиларна, меттигерчу Ӏаьрбийн бахархойн оьздангаллан а, меттан а боккха Ӏаткъам хилла, иштта къилбаседакавказхойн, алсама адыгийн а, нохчий а. «ДегӀастанхойн Ӏусманан импере мухажиралла» цӀе йолчу шина томан монографин авторо Магомеддадаев Амирхана тешалла до: «Къилбаседакавказан векалш, царна йукъахь дегӀастанан диаспоро а ладаме роль ловзайо Туркойчоьнан, Урданан, Шеман социалан-экономикин а, йукъараллин-политикин а, синмехаллин-этносан дахарехь… Таханлера Туркойчохь, вайн гарехь, тоьар ду, Туркойн Республикин Тансу Чиллеран правительствехь пачхьалкхан кхерамазаллин министр Мехьмет Гёльхан хилар гайтича а^[29] — Кулецма эвлара мухажирийн тӀаьхьенах волу, я Ментеш Ӏабдулхьалим, 1960 шарахь Туркойчохь пачхьалкхан харцам охьатаӀийна, авиаполкан баьчча»^[30].