Шевченко, Тарас Григорьевич
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Тара́с Григо́рьевич[К 1] Шевче́нко (укр. Тара́с Григо́рович Шевче́нко; 1814 шеран 25 февраль [9 март], Российн империн Киевн губернин Звенигородан уездера Моринцы йуьртахь, , (хӀинца — Черкасскан область, Украина) — 1861 шеран 26 февраль [10 март], Петарбух, Российн импери) — украинийн поэт, прозаик, ойланча[11], живописец, график, этнограф, общественный деятель[12].
Дехар «Шевченко Тарас » хьажийна йу кхузе; хьажа. иштта кхин маьӀнаш.
Шевченкон литературин тӀаьхьенехь коьрта роль ловзайо поэзис, масала «Кобзарь» гулам, иза лору хӀокху заманан украинийн литературин бух, дукхаха дерг литературин украинийн меттан. Украинийн къоман боламан гӀуллакххо, Кириллан-Мефодийн вежараллин декъахо.
Шевченкон прозин доккхаха долу дакъа (повесташ, дневник, дуккха кехаташ), ткъа кхин а цхьайолу байташ йазйина оьрсийн маттахь, иза бахьнехь талламхойн цхьаьна декъо Шевченкон кхолларалла хуьлийта, украинийн хилла ца Ӏаш, кхин а оьрсийн литература[13][14].
Remove ads
Биографи
Бералла а, къуоналла а
.jpg)
Шевченко Тарас вина 1814 шеран 25 февраль (9 март) Киевн губернера Звенигородан уездера Моринцы йуьртахь] (хӀинца Украинин Черкасскан областера Звенигородан кӀошт,). гӀопаллера ахархойн Шевченкон Григорий Иванан а, Бойко Екатерина Акиман а кхоалгӀа бер дара — йиша Екатерина (1804 шеран 8 (20) ноябрь —1848 гергга) йеллачул тӀаьхьа[15] и брата Никиты (1811 шеран 16 (28) май — около 1870)[16]. Их хозяин В. В. Энгельгардт, эла Г. А. Потёмкинан стунвешин кӀентана санна кхаьчна цуьнан малороссин бахамийн алсама долу дакъа.
Доьзалехь дийцарх, Тарасан дай схьабевлла цхьаьна гӀазакхийчух Андрейх, иза XVIII бӀешо долалуш веира Запорожьен Сечера. Ткъа цуьнан ненада Аким Бойко, мухажир вара Прикарпатьера[17][18]. Шевченко Тарасан деда - Шевченко Иван Андреевич - ваьхна 106 шарахь (1742 – 1849 шеран 28 январь).
1816 шарахь Шевченкон доьзал кхелхира Кириловка йуьрта (хӀинца Шевченково), цигара схьаваьлла вара Григорий[19]. Тарасан бералла чекхйелира оцу йуьртахь. 1816 шеран 12 (24) май йира Тарасан йиша Ярина[20], а 1819 шеран 26 январь (7 февраль) — йиша Мария[21]. Цхьаьна дийнахь жима Тарас вахара «стигална доьгӀна аьчкан бӀогӀамаш» лаха, арахь тилвелира. Мах лелорхоша, кӀант дуьхьала кхетта, шайца дӀавигира, сарахь цӀавалийра Кириловке[К 2][22]. 1821 шеран 8 (20) март вира Тарасан ваша Иосиф[23].
1822 шеран гурахь Тарас деша волавелира меттигера йозанчегара Совгирегара[24][25]. Оцу хенахь бевзира Сковорода Григорийн кхолламаш. 1822—1828 шерашкахь цуо сурт диллира «Кони. Салтий» (сурт ца карийна)[26].
1823 шеран 29 январь (10 февраль) цуьнан йоккхаха йолу йиша а, Тарас кхиийнарг а Екатерина маре йахара Зелёни Дибровера ахархочуьнга Красицкий Антонега.
1823 шеран 20 август (1 сентябрь) беза болх барна а къоьллах а йелира Екатеринин нана[22][27] а, 1823 шеран 7 (19) октябрь дас зуда йалийра жеро йисина Терещенко Оксана, цуьнан кхоъ бер дара[22][28]. Иза луьра йара меран берашца, царна йукъахь жима Тарасца а[29].
1824 шеран 22 июнь (4 июль) йира Тарасан дена йиша Мария[30]. Тарас волавелира деца мах лело. Хуьлура Звенигородкехь, Уманехь, Елисаветградехь.[31] 1825 шеран 21 март (2 апрель) от тяжёлого труда на барщине умер Григорий Шевченко[22][32], дукха хан йалале десте шен берашца йухайирзира Моринце. Тарас болх бан вахара Киевра веинчу йозанчана П. Ф. Богорскийна[33]. Дешархо-йалхо санна, Тараса кхоьхьура хи, ишколан дечиг дагадора, йозанчин гӀуллакх дора, беллачарна доьшура псалтырь, дешар кхин дӀа а хьора[34]. Оцу хенахь Шевченкон бевзира украинийн литературин цхьаболу кхолламаш. Богорскийс сийсазвар ца лайна, Тарас цунах ведира, луларчу йарташкахь лаха волавелира сурт дилларан хьехархо[35]. Сурт диллар чӀогӀа дезарна, масех дийнахь сурт дилларе Ӏама а Ӏемаш вецира йозанча Ефрем волчохь (Звенигородан уездан Лысянкехь, хӀинца Черкасскан область)[36]. Также у него были учителя-живописцы из села Стеблёва Каневского уезда[37] а, Звенигородан уездера Тарасовка йуьртахь а[38]. 1827 шарахь цуо дажийра Кирилловкера нехан жа, циггахь йевзира Коваленко Оксана. И бераллера доттагӀ Шевченкос цкъа хьахийна ца Ӏа шен кхолламашкахь. Цунна лерина «Марьяна-мозгӀар» поэмин йуьхьиг[39].
Йозанчин-хьехархочун ишколехь Шевченкон йоза Ӏемира, ткъа басар хьокхучаьгара бевзира сурт дилларан бух. ЙалхийтталгӀа шо долуш, 1829 шарахь, иза кхечира керлачу мехкан ден П. В. Энгельгардтан йолалле — йуьхьанца йуург йийриг вара, цул тӀаьхьа йалхо-«гӀазакхи» вара. Сурт дилларан шовкъ дӀа ца йолура цуьнан[40].
Вильнехь волчу муьрехь Тарасан похӀма хаайелла, Энгельгардта дӀавелира Шевченко деша Виленан университетан хьехархочун сурт диллархочунна Ян Рустеман. Вильнехь Шевченко Ӏийра цхьанана шарахь эха шарахь гергга, ткъа 1831 шарахь Энгельгардт Петарбухе кхалхарца, цуьнан ойла йара Тарас шен гӀопаллин цӀера сурт диллархо ван, хьажийра иза 1832 шарахь деша «тайп-тайпана сурт дилларан гӀуллакхан пхьолгӀин пхьар» Ширяев Василий волчу. Ширяевн гӀоьнча волуш Шевченкос дакъа лецира Петарбухан Йоккха театр кечйеш.
1836 шарахь, Аьхкенан бешахь хӀолламаш тӀера суьрташ дохкуш, Шевченкон вевзира шен махкахо, исбаьхьалча И. М. Сошенко, цуо украинийн йаздархочуьнца Е. Гребёнкица дагаваьлла, вовзийтира Тарас Исбаьхьаллин Академин конференц-секретаран В. И. Григоровичан[41], исбаьхьалчашна А. Венециановна а, К. Брюлловна а, поэтан В. Жуковскийна. Жимхе бахана безамо а, оьрсийн оьздангаллин гӀарабевлла гӀуллакххоша малороссин гӀопаллера Тарасан къобал дина похӀмалло а долу коьрта роль ловзийра иза маршаваккхар иэцаран гӀуллакхера. Дукха хала реза вира Энгельгардт: гуманизм йуьхьа дуьхьала йеттаро аьтту ца бира. Сийлахь волу сурт дилларан академикан Брюллов Карлан кехато кхин а мах айба лаийтира мехкан дена. Брюлловс накъосташна хаийтира, «иза уггаре йоккха хьакха хилар йох-эцаран мачаш йоьхначех», дехар дира Сошенкога оцу «амфиби» йолчохь хилий, мах бийца аьлла. Сошенкос иза тӀедиллира и хала гӀуллакх профессоран Венециановна, императоран кертахь иза тӀелаьцна хиларна, амма паччахьан кертан исбаьхьалчин авторитето гӀуллакх чекх ца даьккхира.
Оьрсийн исбаьхьаллин а литературан а векалийн гӀайгӀано хазахетар дора, дог а дохуьйтура Шевченкога, амма цуьнан элица бахбеллачу берто сагатдойтура. РогӀера гӀуллакх ца хилар хиъна, Шевченко веира Сошенко волчу гӀуо дог доьхна. Шен кхолламан наьӀалт бохуш, цуо чӀир йекъа кхерамаш туьйсура мехкан дена, ишттачу хьолехь дӀавахара. Сошенко карзахвелира, доккхачу бохамах кӀелхьара валархьама, накъосташка элира сихха гӀуллакх дан деза аьлла. Сацам бира Энгельгардтан цкъан а хилла боцу гӀопаллин мах бала.
1838 шеран апрелехь Аничковн гӀалахь лотерей ловзийра, йукъадиллина дара Брюлловн сурт «В. А. Жуковский». Цунах хилла ахчанах (2500 сом) гӀопаллера Шевченко мукъаваьккхира. Поэта йаздора автобиографехь:
Шен лаьттан деца хьалххе барт бина, Жуковскийс дийхира Брюлловга, долара лотерейхь ловзо, шен тӀера сурт дилла аьлла. Брюллов оцу сохьта реза хилира, сурт цуьнан кийчча дара. Жуковскийс, графан Виельгорскийн гӀоьнца, хӀоттийра 2500 сом механ лотерей, оцу мехах ийцира сан маршо 1838 шеран 22 апрелехь.
Жуковскийн башха лерамна а, кӀоргера реза хиларна а Шевченкос баьккхира цунна шен уггаре баккхийчу кхолламех цхьаъ — поэма «Катерина». Оццу шарахь Шевченко Тарас дӀахӀоьттира Исбаьхьаллин Академе, цигахь хилира Брюлловн дешархо а, накъост а. Академехь белхаш дарна совгӀаташ дира мидалшца (1839, 1840, 1841), суртдилларан маьрша исбаьхьалчин цӀе йелира «Цигонийн зуда» суьртанна (1845)[42].
1840-гӀа шераш
Поэтан дахаран уггаре дика мур 1840 – 1846 шераш хилира. Оцу хенахь къегира цуьнан поэтан похӀма.
1840 шарахь арабелира «Кобза́рь» цӀе йолу цуьнан байтийн жима гулам; 1842 шарахь арайевлира «Гайдама́каш» — цуьнан поэтан уггаре боккха гулам. 1843 шарахь Шевченкон маьрша («классера воцу») исбаьхьалчин тӀегӀа кхечира. Оццу шарахь, Украинехула некъ беш, йевзира малороссийн инарла-губернаторан Н. Г. Репнинан йоӀ — Варвара, дика а, хьекъале а зуда, тӀаьхьа, Шевченко Сибреха вахийтича а, уггаре чӀогӀа марзо хилира цуьнгахь[43]. 1840-гӀа шерийн хьалхарчу декъехь арабевлира «Перебе́ндя», «Акхтаргаш», «Катери́на», «На́ймичка», «Ху́сточка», «Кавка́з» — баккхий поэтан исбаьхьаллин кхолламаш.
Поэзи
Хьалхара а, уггаре гӀарабаьлла а Шевченкон украинийн маттара байтийн гулам, «Кобзарь», кхиина халкъан эшарш гулйаран романтикин ламастах (Оссиан, Кирша Данилов, «Малхбуза славянийн эшарш»).
ГӀазакхех схьаваларо романтикица вахорца Шевченко кхиина къоман историн алсама семачу агӀорхьа, иза гучудаьлла «Гайдамакаш» поэмехь (1841), цуо хестабо XVIII бӀешеран халкъан болам.
Шевченкон абат
Петарбухехь 1861 шарахь (йаздархочун дахаран тӀаьххьара шо) арахийцира цензуро магийна Шевченко Тарасан украинийн маттара абат — «Къилбаоьрсийн абат», тӀаккха а дукха хан йалале лело ца магийра. Иштта, каневн полицин хьаькман гӀоьнчин киевн губернаторе 1861 шеран 30 сентябрехь йаздинчу къайлаха кехатера Черкасскан уездан (Киевн губерни) пурстопо шийттаннах йиъ экземпляр шевченкон абат схьайаккхар хууш ду, уьш «ханна декхарехь волу Устимов Осипа Кудлайн кӀанта» йеанера Зеленьки йуьрта, цигахь цхьацца экземпляр йекънера урхалчин Дорожинскийн, экономашна Матковскийн а, Болевскийн а, Беркате чин йолчу Грушецкийн, хьахийначу йуьртан мозгӀарна а, меттигерачу мозгӀаран гӀоьнчина а, ткъа кхин а маларан ревизорашна Быстржаневскийн а, Пилецкийн а. Йисина экземпляраш Кудлайгара схьайехира, цу тӀе кехатан авторо хоуьйту губернаторна, ша пурстопан «дика бахьанца схьайаккха» аьлла омар далар, ткъа Ӏалашо йу «йуьйцу абаташ ца йаржийтар, килсашкара ишколашка а, каневра КӀиран дийнан ишколе а муххале ца кхачийтар»[44].
Цу тӀе, бакъ ду, ши кӀира даьлча (14 октябрехь) киевн инарла-губернаторо кехат дохьуьйту гражданийн губернаторе Т. Г. Шевченкон абат ца магайарх омар сацадарх лаьцна, цунна тӀехь билгалдоккху, арахецарна зорба тоьхна «Петарбухехь цензурин пурбанца, законан дуьхьала хӀумма а дац цунна тӀехь»[44] аьлла.
Remove ads
Шевченкон иэс
Шевченка Тарас вазвар доладелира иза велла дукха хан йалале. Хьалхара хӀоллам Шевченко Тарасан буьйгӀира Алчевский Алексейн дагадеина а, цуьнан ахчанех а Харьковхь 1898 шарахь[45] (кхечу хьосташца 1881 шарахь Форт-Александровскехь цигахь комендант хиллачу Шевченкин уллерачу доттагӀчо Усков Ираклийс[46]). Амма революци хиллалц уьш цхьацца меттигаш бен йацара Российн имперехь. Мелла а кхечу кепара дара хьелаш Австрин-Мажарчохь, цунна чу йогӀура Галичина, Буковина, Закарпатье. Дуьненан хьалхара тӀом балале болх беш йара цуьнан цӀарах цӀе йелла къоман Ӏилманан академин тайпана, цхьа могӀа нах бехачу меттигашкахь цунна хӀиттийра бюсташ а, мемориалан таблицаш а, ткъа 1914 шарахь Львовхь дуьххьара йукъаралло йазйира Шевченкин йубилей “Боккха шаршам” цӀе тиллина. Амма шира дозанан шинне а агӀора таханлера массара а даздарш сихделира Октябран революци хиллачул тӀаьхьа Монументаш кхайкхоран Ленинан планаца.
Советийн Союзан арахьа Шевченкон хӀолламаш хӀиттийра украинийн диаспорин дагадарца а, чоьтах а, ткъа 1991 шерал тӀаьхьа — кхин а Украинийн пачхьалкхан совгӀаташ санна (царна йукъахь хийцарца а). Шевченко Тарасан 200 шо кхачар даздечу хенахь, журналисташа йагарйира 1060 Шевченкон иэс а, цуьнан сийнна цӀе тиллина объекташ а[47]. Уьш лаьтта 32 махкахь тайп-тайпанчу континенташна тӀехь. Масала, Шевченкон цӀе йелира советийн заманахь кхазакхстанан гӀаланашна Форт-Шевченкона а, Актауна а.
Фильмех-биографех уггаре дика йевзаш йу 1951 шеран аса коьртачу ролехьс Бондарчук Сергей а волуш йолу. ССРС хиллачу махкахь болх беш йу Шевченкон иэсан иттех музей, царех уггаре йоккханиг — Каневра Шевченкон къоман заповедник.
Шевченко Тарасараваьккхинчул тӀаьхьа ваьхна Оренбургера цӀа, дохийна 2016 шеран гергахь, историн иэсан статус йоллушехь[48], ткъа цуьнан меттехь йина автомобилаш дӀахӀотто меттиг[49].
Remove ads
Комментареш
- Шевченко Тарас вечу хенахь Моринцы йуьртара метрийн жайнаш йаздора оьрсийн маттахь,цунна тӀехь иза дӀайазвина Тарас («Моринцы йуьртан вахархочун Шевченка Григорийн а,цуьнан зудчун
АгафинЕкатеринин а хилла кӀант Тарас»[8]). Бевзаш боцучу доьзалера бевллачеран оцу заманахь ден цӀе ца йазйора (масалин хьажа 1838 шеран 22 апрелера Мукъабахаран кехатан могӀаме: «мукъаваьккхина гуттаренна а сайн гӀопаллера стаг Тарас Григорьев Шевченкин кӀант, иза суна кхаьчна вара веллачу дегара баккъала волчу къайлаха хьехамчегара Энгельгардт Василий Васильевичегара»). Дийна волуш Шевченко украинийн могӀамашкахь лелайора иштта вариант «Тарас Григорьевич» (масалин хьажа Квитка-Основьяненко Григорийн кехат 23 октября 1840 г. Основа: «мій коханий пане, Тарас Григорьевич»), ткъа кхин а «Тарас Григорович» (масалин хьажа оццу авторан кехате 5 мая 1891 г. Основа: «Милий і добрий мій паночку Тарас Григорович»). Оьрсийн маттахь тӀеэцна «Тарас Григорьевич Шевченко» (БСЭ) йаздар, украинийн маттахь «Тарас Григорович Шевченко»[9], кхечу мехкийн меттанашкахь — украинийн цӀеран тӀера транскрипци, масала «инг. Taras Hryhorovych Shevchenko»[10]. - И меттиг Шевченкос йийцина «Сту» дийцарехь. Кхин а иза дийцира А. Я. Конискийс шен «Шевченко-Грушовский Тарас» жайнахь, цуо чӀагӀдора, «аьчкан бӀогӀамех» лаьцна дуьххьара дийцира Тарасан А. М. Лазаревскийс.
Билгалдахарш
Оьрсийн гочдарш
Литература
Хьажоргаш
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads