تەنگرییەت

تەنگرییەت (یان تەنگریزم / تێنگریزم) (بە تورکی: Tengricilik) ئایینی ڕەسەنی تورکەکان. ئەوان خوداوەندی ئاسمانی خۆیان تەنگری دەپەرستن. مەبەستی ژیانە بە پێی ڕوانگەی تێنگریستان ئەوەیە کە بە هاوئاهەنگی لەگەڵ گەردوون بژین.^[1]

Thumb — هێمای تەنگرییەت، لە شێوەی چادرێکی تورکی کۆن بە نووسینی تورکیی کۆن کە لەسەری نووسراوە “تەنگری”

هەموو تورکەکان و هەندێک لە مەنگۆلییەکان پێش هاتنی ئیسلام و مەسیحیەت و جوولەکەکان تەنگریست بوون. تەنگریزم ئەمڕۆ زۆر بچووکە هەرچەندە زۆرێک لە تورکەکان دەگەڕێنەوە بۆی. هەروەها ئەم دەستەواژەیە باس لە چەندین بزووتنەوە و فێرکارییە ئایینییە ڕەسەنەکانی تورک هاوچەرخ دەکات. هەموو شوێنکەوتوانی لە تەنگریزم یەکتاپەرستن و تەنها تەنگری دەپەرستن. لە تەنگرییەتدا، تەنگری ئەو خودایەیە کە نوێنەرایەتی چاکە دەکات و ئێرلیک شەیتانەکە کە نوێنەرایەتی خراپ دەکات.^[2]

ئایینەکە

تەنگرییەتی شیرک بوو بەڵام دواتر بوو بە یەکتاپەرست، و تەنها تێنگری دەپەرست.^[3]^[4]^[5]^[6]^[7]

تێنگری یەکەم خوداوەندە سەرەتاییەکانە لە ئایینی گەلی سەرەتای تورکدا. دوای ئەوەی تورکەکان دەستیان کرد بە کۆچکردن و بەجێهێشتنی ئاسیای ناوەڕاست و ڕووبەڕووبوونەوەی ئایینە یەکتاپەرستەکان، تەنگریزم لە بنەچەی بتپەرستی/شیرکییەوە دەستکاری کرا.^[4]

لە تەنگرییەتدا، شاخەکەی خان تەنگری زەوەی پێروز بێت و بە ناوی تەنگری ناونراوە. "خان تەنگری" بە واتای "پاشا تێنگری" دێت.^[8]^[9]

تەنگریزم ئایینێکی کۆن بووە و زیاتر لە دوای بڵاوبوونەوەی ئایینی مەسیحی و دواتر ئیسلام نەما. زۆرێک لە تورکەکان لە ساڵانی نەوەدەکاندا هەوڵیان داوە تێنگریزم زیندوو بکەنەوە، بە تایبەت لە قیرغیزستان، کازاخستان، تورکیا.^[10]^[11]

دوای ئەوەی ئەتاتورک لە ساڵی ١٩٢٣ تورکیای دروستکرد، ئایدۆلۆژیایەکی ناسیۆنالیستی تورانیزم و کەمالیزم و پان تورکیزم یارمەتیدەر بوو بۆ زیادکردنی تەنگریزم. ئیسلام زۆر سنووردار بوو بەڵام ڕێگەی بە تێنگریزم دەدرا بە ئازادی بوونی هەبێت. زۆربەی وشەکانی عەرەبی و فارسی و کوردی لە زمانی تورکی لابراون. ئاتاتورک وشەی «الله» بۆ خوا قەدەغە کرد و لە شوێنیدا تەنگریی گۆڕی.^[12]

نوسەر و مێژوونووسی دیاری تورک نیهاڵ ئاتسز، تێنگریست و ئایدیۆلۆژیکی تورانیزم بوو.^[13]

تەنگریزم لایەنگری چالاکی زۆر کەمی هەیە، بەڵام بوژانەوەی ئایینێکی نەتەوەیی گەیشتە ئامادەبووانێکی گەورەتر لە بازنەی فیکری و ناسیۆنالیستیدا. سەرۆک کۆماری پێشووی کازاخستان، نورسوڵتان نازاربایڤ و عەسکەر ئاکایێڤ، تەنگریزمیان بە ئایینی نەتەوەیی و سروشتی گەلانی تورکیا ناوبرد.^[14] لە کاتی گەشتەکەیدا بۆ ڕووسیا لە ساڵی ٢٠٠٢، ئاکایڤ بە قسەی خۆشی باسی لەوە کرد کە سەردانێک بۆ ڕووباری یەنیسێی "زیارەتێک بۆ شوێنێکی پیرۆز بۆ قرغیزییەکان" پێکدەهێنێت.^[15] پەیڕەوانی تێنگریزم هەمیشە دەڵێن ئیسلام نامۆیە بۆ گەلانی تورک، بە هەمان شێوەی ئایینی مەسیحی و جوولەکە. پەیڕەوانی تێنگریزم زۆربەیان تورکە ناسیۆنالیستەکانن کە لە تورکیا و ئازەربایجان و ئاسیای ناوەڕاستەوە هاتوون.ژمارەیەکی زۆر لە تورکەکان ئیسلام بەجێدەهێڵن بۆ ئەوەی بچنە سەر تەنگریزم.^[16]

سەرچاوەکان

[1]
York, M. (2018). Pagan Mysticism: Paganism as a World Religion. Vereinigtes Königreich: Cambridge Scholars Publishing. p. 250
[2]
Laruelle 2006.
[3]
"History of Civilizations of Central Asia, Vol. 4". unesdoc.unesco.org. Retrieved 2022-12-07.
[4]
Klyashtornyj, Sergei G. (2008). Spinei, V. and C. (ed.). Old Turkic Runic Texts and History of the Eurasian Steppe. Bucureşti/Brăila: Editura Academiei Române; Editura Istros a Muzeului Brăilei.
[5]
Róna-Tas, A. (1987). W. Heissig; H.-J. Klimkeit (eds.). "Materialien zur alten Religion den Turken: Synkretismus in den Religionen zentralasiens" [Materials on the ancient religion of the Turks: syncretism in the religions of Central Asia]. Studies in Oriental Religions (in German). Wiesbaden. 13: 33–45
[6]
Leeming, David A., ed. (2001). "Turko-Mongol Mythology". A Dictionary of Asian Mythology. Oxford and New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780195120523.001.0001. ISBN 9780199891177.
[7]
Jean-Paul Roux, Die alttürkische Mythologie, p. 255
[8]
Wilkinson, Philip (2009-07-01). Myths and Legends: An Illustrated Guide to Their Origins and Meanings (بە ئینگلیزی). Dorling Kindersley Limited. ISBN 978-1-4053-4403-6.
[9]
Wilkinson, Philip (2 October 2003). Myths and Legends. Stacey International. p. 163. ISBN 978-1900988612. Archived from the original on 14 January 2023. Retrieved 11 September 2016.
[10]
Laruelle 2006, pp. 3–4; Laruelle 2007, p. 205; Turner 2016, ch. 9.3 Tengerism; Popov 2016.
[11]
Saunders, Robert A.; Strukov, Vlad (2010). Historical Dictionary of the Russian Federation. Lanham, MD: Scarecrow Press. pp. 412–13. ISBN 978-0-81085475-8.
[12]
Bacqué-Grammont, Jean-Louis; Roux, Jean-Paul (1983). Mustafa Kemal et la Turquie nouvelle (بە فەڕەنسی). Paris: Maisonneuve et Larose. ISBN 2-7068-0829-2.
[13]
Saraçoǧlu 2004.
[14]
Laruelle 2006, pp. 3–4.
[15]
Laruelle 2007, p. 206.
[16]
Laruelle 2007, p. 213.

[1] [1]
York, M. (2018). Pagan Mysticism: Paganism as a World Religion. Vereinigtes Königreich: Cambridge Scholars Publishing. p. 250

[FOOTNOTELaruelle2006-2] [2]
Laruelle 2006.

[3] [3]
"History of Civilizations of Central Asia, Vol. 4". unesdoc.unesco.org. Retrieved 2022-12-07.

[:3-4] [4]
Klyashtornyj, Sergei G. (2008). Spinei, V. and C. (ed.). Old Turkic Runic Texts and History of the Eurasian Steppe. Bucureşti/Brăila: Editura Academiei Române; Editura Istros a Muzeului Brăilei.

[5] [5]
Róna-Tas, A. (1987). W. Heissig; H.-J. Klimkeit (eds.). "Materialien zur alten Religion den Turken: Synkretismus in den Religionen zentralasiens" [Materials on the ancient religion of the Turks: syncretism in the religions of Central Asia]. Studies in Oriental Religions (in German). Wiesbaden. 13: 33–45

[Leeming_2001-6] [6]
Leeming, David A., ed. (2001). "Turko-Mongol Mythology". A Dictionary of Asian Mythology. Oxford and New York: Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780195120523.001.0001. ISBN 9780199891177.

[7] [7]
Jean-Paul Roux, Die alttürkische Mythologie, p. 255

[8] [8]
Wilkinson, Philip (2009-07-01). Myths and Legends: An Illustrated Guide to Their Origins and Meanings (بە ئینگلیزی). Dorling Kindersley Limited. ISBN 978-1-4053-4403-6.

[myths-9] [9]
Wilkinson, Philip (2 October 2003). Myths and Legends. Stacey International. p. 163. ISBN 978-1900988612. Archived from the original on 14 January 2023. Retrieved 11 September 2016.

[FOOTNOTELaruelle20063–4Laruelle2007205Turner2016ch._9.3_TengerismPopov2016-10] [10]
Laruelle 2006, pp. 3–4; Laruelle 2007, p. 205; Turner 2016, ch. 9.3 Tengerism; Popov 2016.

[11] [11]
Saunders, Robert A.; Strukov, Vlad (2010). Historical Dictionary of the Russian Federation. Lanham, MD: Scarecrow Press. pp. 412–13. ISBN 978-0-81085475-8.

[12] [12]
Bacqué-Grammont, Jean-Louis; Roux, Jean-Paul (1983). Mustafa Kemal et la Turquie nouvelle (بە فەڕەنسی). Paris: Maisonneuve et Larose. ISBN 2-7068-0829-2.

[FOOTNOTESaraçoǧlu2004-13] [13]
Saraçoǧlu 2004.

[FOOTNOTELaruelle20063–4-14] [14]
Laruelle 2006, pp. 3–4.

[FOOTNOTELaruelle2007206-15] [15]
Laruelle 2007, p. 206.

[FOOTNOTELaruelle2007213-16] [16]
Laruelle 2007, p. 213.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]