Иваново

Иваново, — Иваново облаçĕн тĕп хули.

Иваново
Хула гербĕ
Патшалăх:	Раççей
Регион:	Иваново облаçĕ
Никĕсленĕ:	1561
Хула, çултан:	1871
Халăх йышĕ, пин çын:	406,5 (2008)
Хула лаптăкĕ:	км2
Геогр. анлăхĕ:	57°00′ ç. ш.
Геогр. вăрăмлăхĕ:	40°59′ х. т. д.

Хула пуçлăхĕ — Александр Фомин; 2005 çулхи раштавăн 4-мĕшĕнче суйланă.

Хулара 4 район: Ленинский, Октябрьский, Советский, Фрунзенский.

Халăх йышĕ

1897	1917	1923	1926	1939	1959
54 200	174 400	71 800	111 200	285 200	338 000
1970	1979	1989	1996	2002	2007
425 900	464 500	481 000	471 900	431 721	409 000

Кун-çулĕ

1871 çулта йĕтĕнпе ĕçлекĕн Иваново салипе (пĕрремĕш хут 1561 çулта асăннă) Вознесенски Посачĕ (1836 çулта никĕсленнĕ) пĕрлешнипе Иваново хули туса хунă. 1932-мĕш çулчен Иваново-Вознесенск ятлă пулнă. Раççейри çăмăл промăçлăхăн тĕпе пулнă. 1914 çулта хула Раççейри чи пысăк 20 хула шутне кĕнĕ.

Пир тĕтрекенсен пурнăçĕ питĕ йывăр пулнă.Çавăнпа час-часах пролетариат забастовкăсем иртернĕ. 1905 çулта, пĕрремĕш вырăс революци вăхăтĕнче, Ивановăра рабочи депутачăсен Канашĕ йеркеленĕ (Раççейре пĕрремĕш). Çакăнтан пĕрремĕш Совет хули ят тухнă.

1905 çулхи çу уйăхĕн 12-мĕшĕнче 72-кунлăх пĕтĕм рабочи хутшăнакан стачка пуçланать. Пуçаракансемпа ертсе пыракансем хушшинче А. С. Бубнов (Химик), Н. Н. Колотилов (Лапа), Н. И. Подвойский (Мироныч), М. В. Фрунзе (Арсений) профессиллĕ революцинерсем пулнă. Хулара забастовкăна хутшăнакан предприятисенчен 151 çынран тăракан Канаш туса хураççĕ.

Çăвăн 17-мĕшĕнче хула варринче митингсем иртерме чарсан рабочисен Канашĕн ларăвĕсем хуларан тулашĕнче пулаççĕ. Талка юханшывĕ хĕрринче нумай çынна пулçтарăнма чарнă хыççăн тепĕр кун салтаксемпе казаксем рабочисене хирĕç хĕçпăшал усă кураççĕ. Çу уйăхĕнче фабрикăсем ĕçлеме тытăнаççĕ.

Юпа уйăхĕн 22 Талка хĕрринче черносотенецсемпе (?) хирĕçнĕ вăхăтра стачкăн ертӳçи - Ф. А. Афанасьев (Отец) вилет.

1915 çулхи çурла уйăхĕнче нумай халăх вăрçа хирĕç тăрать. 1915 çулхи çурла уйăхĕн 10-мĕшĕнче демонстрцине салатнă вăхăтра 30 çынна вĕлереççĕ тата 53 çына амантаççĕ.

Вилнисем хушшинче вырăнти большевиксен ертӳçисенчен пĕри - Е. С. Зиновьев та (Федор) пулать. Иваново-Вознесенскра демонстрацине персе прахнине хирĕçлесе нумай хулара халăх пăлханать.

1937 çулта хулара Интердом уçăлнă. Унта ют çĕршывсенчи коммунистсен ачисем вĕреннĕ, çав шутра Александр Карастоянов, Долорес Ибаррури, Мао Цзэдун ачисем.

Иваново хулинче «Нормандия-Неман» авиаэскадрилья кун-çулĕ пуçланнă.

1984 çулхи утă уйăхĕн 9-мĕшĕнче хула çине питĕ вăйлă çавра çил тапăнать. Хулапа облаçре 100 ытла çурта çĕмĕрет. Темиçе вун çын вилет, темиçе çĕр çын аманать.

1992 çулхи çурлан 27-мĕшĕнче Иваново аэродромне ларнă чух Минеральные Воды-Донецк-Иваново арканать. 84 çын вилет.

Экономика

Кӳршĕ хуласемпе (Улатимĕр, Ярославль, Кострома) танлаштарсан, Иваново промăçлăх енĕпе аталалнни сисĕнет. Хула пир-авăр центрĕ тесе шутланнă. Пĕрремĕш пир-авăр мануфактурисем XVI ĕмĕртех никĕсленнĕ. XX-мĕш ĕмĕрĕн 50-мĕш çулсенче хулара машинăсем тăвакан заводсем тума тытăннă. Хальхи вăхăтра апат-çимĕç промăçлăхĕ аталанать. Хими предприятийĕсем пур. 2007 çулта хулара 15 875 млн. тенкĕлĕх таварпа сервис тунă.

Аслă пĕлӳ

Пĕрремĕш вузсем (Иваново-Вознесенск политехника институчĕпе и Иваново-Вознесенск педагогика институчĕ) 1918 çултах уçăлнă. Хальхи вăхăтра Ивановора:

• [Иваново патшалăх архитектурăпа çурт-йĕр тăваслăх университечĕ ^[1]
• Иваново патшалăх медицина академийĕ ^[2]
• Иваново патшалăх ял хуçалăх академийĕ ^[3]
• Иваново патшалăх пир-авăр академийĕ ^[4]
• Иваново патшалăх университечĕ ^[5]
• Иваново патшалăх хими технологи университечĕ ^[6]
• В. И. Ленин ячĕллĕ Иваново патшалăх энергетка университечĕ. ^[7]
• РФ МЧС Иваново патшалăх пушара хирĕç хĕсмет институчĕ ^[8]
• Унсăр пуçне Мускаври университетсен филиалĕсем пур.

Этеплĕх

Иваново хулинче 3 театр вырнаçнă:

• Иваново облаçĕн драма театрĕ
• Иваново музыка театрĕ
• Иваново пукане театрĕ

Хулара виçĕ пысăк кинотеатр: «Современник», «Лодзь» тата «Искра».

8 музей:

• Иваново Д.Г. Бурылин ячĕллĕ патшалăх историпе тăван ен тĕпчев музейĕ.
• Иваново ситсин музейĕ
• Иваново обалçĕн ӳнер музейĕ
• Пĕрремĕш Совет музеёĕ
• Д.Г. Бурылин ячĕллĕ промăçлăх тата ӳнер музейĕ
• Бубновсен кил-йышĕн çурчĕ
• А.И. Морозов музейĕ
• Б.И. Пророков музей-çурчĕ

• Иваново В.А.Волжанский ячĕллĕ патшалăх циркĕ
• зоопарк пур.

Паллă çынсем

• Бубнов Андрей Сергеевич - политик.
• Варенцова Ольга Афанасьевна - революционер.
• Пророков Борис Иванович - СССР халăх сăрăçĕ.
• Фролов Николай Александрович - тухтăр.
• Зайцев Вячеслав Михайлович - модельер.
• Дискотека Авария — поп-ушкăн.

Тăванлă хуласем

• Ганновер (Германи)
• Плано (АПШ, Техас)
• Стаффордшир графлăхĕ (Аслă Британи)
• Лодзь (Польша)
• Хмельницкий (Украина)
• Хусан (Раççей)
• Пловдив (Болгари)