Ильминский Николай Иванович

Николай Иванович Ильминский (ака, 23, 1822, Пенза — раштав, 27, 1891 (кăрлач, 8, 1892), Хусан) — вырăс тухăç пĕлевçи, педагог-миссионер, библеист, Раççей Ăслăх Академин корреспондент-пайташĕ.

Николай Иванович Ильминский
Çуралнă вăхăт:	1822, ака, 23
Çуралнă вырăн:	Пенза
Вилнĕ вăхăт:	1891, раштав, 27
Вилнĕ вырăн:	Хусан
Патшалăх:	Раççей империйĕ Раççей империйĕ
Ăслăх сфери:	тюркологи, тухăç пĕлĕвĕ, библеистика
Ĕç вырăнĕ:	Хусанти хакал академийĕ, Хусанти университет
Альма-матер:	Хусанти хакал академийĕ
Паллă вĕренекенсем:	И. Алтынсарин, Н. А. Бобровников, В. Т. Тимофеев, И. Я. Яковлев
Паллă:	тухăç пĕлевçи-ăсчах, педагог, миссионер
Чыславсемпе парнесем	Сăваплă Аннăн II степеньлĕ орденĕ Сăваплă Станиславăн III степеньлĕ орденĕ

«Н. И. Ильминский системипе» «Н. И. Ильминский алфавичĕ» миссионер-çутĕç ĕçне тăваканĕ.

И.Я.Яковлев (1848-1930) унăн чи паллă вĕренекенĕсенчен пĕрри.

Биографи

Пĕлӳ илни, ăслăх ĕçне пикенни

Н. И. Ильминский 1822 çулхи акан 23-мĕшĕнче Пензăра иерей (каярахпа — протоиерей) килйышĕнче çуралнă.

Пензăри хакал вĕрентĕшĕнче тата Пензăри хакал семинаринче вĕренсе тухнă.^[1]

1842 — 1846 çулсенче в составе первого набора учился в Хусанти хакал академин пĕрремĕш студенчĕсен йышĕнче пулнă, пĕлӳ илсен, 1846 çулхи юпан 10-мĕшĕнче «Хусанти Хакал Академинче çутçанталăк ăслăхĕсен класĕн тата турккă-тутар чĕлхин вĕрентӳçĕ пулма хăварнă». 1847 çулхи çĕртмен 8-мĕшĕнче Н. И. Ильминский магистр степенне тивĕçнĕ, çав çулхи авăнăн 16-мешĕнче ăна «бакалавра куçарнă».^[2]

Ачаранах Н. И. Ильминский чĕлхесене пĕлме хевтеллĕ пулнă. Унăн биографĕ, профессор П. В. Знаменский каласа панипе, «пĕрре илтнĕ е вуланă ют чĕлхери сăмаха вăл нихçан та манман, çакна çеç мар асăнмалла, — витĕр куракан евĕр вăл унчен палламан чĕлхен йĕркелĕхне, унăн шалти чун-чĕмне ярса илме пултарнă, грамматикăсăр та, сăмахсартăр та чĕлхен тĕплĕнлĕхне тавçарса илме, унăн хăйне евĕр ăнлавĕсене туйма пултарнă».^[3]

А. К. Казембек тата Г. С. Саблуков вĕрентӳçĕсемпе пĕрле Н. И. Ильминский Сăваплă Çырнине тутарла куçарма тытăннă. Çавăн чухнех куçару ĕçĕнче «халăх чĕлхипе» усă курмаллине ăнланса илнĕ.^[4]

1847 çулхи раштавăн 5-мĕшĕнче по хăйĕн кăмăлĕпе ыйтнипе Н. И. Ильминские хакал тивĕçлĕхĕнчен хăтарнă.^[5]

1847 çулта тутар чĕлхине тăван чĕлхепех пĕлес тесе Н. И. Ильминский Хусанти Кивĕ Тутар слободине пурăнма вырнаçнă, медресене çӳренĕ.^[6]

М. З. Хабибуллин тата М. А. Кострюков хатĕрлесе кăларнă «Казанское востоковедение XIX — первой половины XX вв.: П. К. Жузе» моногрфинче палăртнипе, Н. И. Ильминский пĕрремĕш «миссионер кафедрисене тăвас ыйтăва çĕкленĕ».^[7]

Н. И. Ильминские тĕнре хисеплени

2015 çулхи кăрлач уйăхĕнче Хусан тата Тутарстан митрополичĕ Анастасий (А. М. Меткин) ырă суннипе Хусан епархин Сăваплăх канонизацин комиссийĕ Н. И. Ильминские вырăнти хисеплĕ сăвапçăна канонизацилеме укçа пуçтарма тытăннă.^[8][9]

Кăсăклă фактсем

Паллă ĕнтĕ, Н.И.Ильминский чăн малтанах тĕне кĕнĕ тутарсен (крешшĕнсен) шкулне никĕсленипе паллă. Çав вăхăтрах вăл крешшĕнсене мĕнпур тутар халăхĕн уйрăлми, пайланми пайĕ тесе шутланă^[10][11]:

Ҫӑлкуҫри текст(выр.)  

Крещенных татар несмотря на малочисленность в сравнении с татарами-мусульманами, нужно считать однако ж составной частью татарского народа...

<Куçару: Тĕне кĕнĕ тутарсене, вĕсем, тутар-мăссальмансемпе танлаштарсан, йышсăртарах пулин те, пĕрех тутар халăхĕн пайĕ тесе шутламалла...>

Библиографи

• Бабер-намэ или Записки Султана Бабера / Изд. в под­линном тексте Н. И.[льминским]. Казань, 1857.
• Древний обычай распределения кусков мяса, сохранив­шийся у киргизов. Пояснение одного места в Истории моголов Рашид-Эддина [письмо Н. И. Ильминского к П. С. Савельеву]. СПб., [1860].
• Вступительное чтение в курс турецко-татарского язы­ка // Уч. зап. Казанск. ун-та. Кн. III. Казань, 1861.
• Материалы для джагатайского склонения. Из Бабер-намэ // Уч. зап. Каз. ун-та. Вып. 1-2. Казань, 1863.
• Об A.A. Бобровникове // Православное обозрение. Ка­зань, 1865. Т. 17, май.
• Практические замечания о переводах и сочинениях на инородческих языках. Казань, 1871.
• Из переписки по вопросу о применении русского алфа­вита к инородческим языкам. Казань, 1883.
• Казанская центральная крещёно-татарская школа: Материалы для истории христианского просвещения крещёных татар. — Казань, 1887. — 485 с.
• Беседы о народной школе. Казань, 1888.
• Воспоминание об И. А. Алтынсарине. Казань, 1891.
• Избранные места из педагогических сочинений, некоторые сведения о его деятельности и о последних днях его жизни / Издание почитателей покойного. Казань, 1892.
• Письма Н. И. Ильминского к К. П. Победоносцеву. Ка­зань, 1899.
• О способах обучения инородцев (отд. отт. из: Церков­ные ведомости. 1900. № 2).

Çав. пекех

• Яковлев Иван Яковлевич.

Асăнмалăх

Вуламалли

• Филимонов Д.Ф. О Николае Ивановиче Ильминском. На чувашском языке. Казань, 1893. (Асăннă кĕнекери тĕрленчĕке 1984-мĕш çулта Шупашкарта Чăваш кĕнеке кăларавăшĕнче тухнă "Революцичченхи чăваш литератури. Текстсем. I том" кăларăмра кĕскетсе пичетленĕ).
• Элли Илле. Кам вăл Ильминский? — "Хыпар" хаçат, 1998, утă, 22.
• Густерин П. Русскоязычная коранистика досоветского периода // Вопросы истории. — 2015. — № 5. — С. 163.
• Благова Г. Ф. Николай Иванович Ильминский как исследователь туркмен­ских диалектов// Вопросы языкознания. 2005. № 6. С. 97-114.
• Шаблон:ВТ-РБС
• Зеленин Д. К. Н. И. Ильминский и просвещение инородцев (К 10-летию со дня смерти 27.XII.1901 г.)// Русская школа. СПб., 1902. № 2.
• Знаменский П. На память об Н. И. Ильминском. Казань, 1892.
• Знаменский П. История Казанской духовной академии за первый (доре­форменный) период её существования. Вып. 2. Казань, 1892.
• Знаменский П. В. Участие Н. И. Ильминского в деле инородческого обра­зования в Туркестанском крае. Казань, 1900 (см. также: Русская школа. 1902. № 7, 8).
• Колчерин А. Христианизация народов Поволжья. Н. И. Ильминский и православная миссия. — Москва: РИСИ, 2014. — 720 с. (ISBN 978-5-7893-0183-8)
• Кононов А. Н. История изучения тюркских языков в России. Дооктябрьский период. Изд. 2-е, доп. и испр. Л., 1982.
• Кононов А. Н. Биобиблиографический словарь отечественных тюркологов. Дооктябрьский период. Изд. 2-е, перераб., подготовил А. Н. Кононов. М., 1989.
• Липаков Е. В., Кравецкий А. Г. ИЛЬМИНСКИЙ Николай Иванович// Православная Энциклопедия (электронная версия).
• Тюстин А. В. ИЛЬМИНСКИЙ Николай Иванович (23.04.1822 — 27.12.1891). — Пенза: ООО «Айсберг», 2012. — ISBN 978-5-94428-091-6.