Тутар чĕлхи
тĕрĕк чĕлхисен кăпчак йышĕ шутне кĕрекен чĕлхе From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Тутар чĕлхи, — тĕрĕк чĕлхисен кăпчак чĕлхисем патне кĕрекен чĕлхе. Ытларах енĕпе пушкăрт чĕлхине çывăх, унăн хыççăн каракалпак, казах, нугай, балкар, узбек тата кумăк чĕлхисемпе тăван. Тутарстанра вырăс чĕлхипе пĕрле патшалăх чĕлхи шутланать.
Тутарстансăр пуçне тата Пушкăрт Республикинче, Мари Элре, Удмуртире, Мордовире калаçаççĕ. Раççейре ку чĕлхепе калаçакан йышĕ 2002 çулхи халăх çыравĕпе 5,3 млн патнелле пулнă (1989 çулхи çыравпа — 5,1 млн).
Remove ads
Чĕлхе диалекчĕсем
Виçĕ тĕп диалекта уйăраççĕ:
- хĕвеланăç енчи (кăпчак чĕлхипе нумай пĕрлĕх пур).
- вăтам (ку диалект çине пăлхар чĕлхи ыттисенчен ытларах витĕм кӳнĕ. Çак диалектпа Тутарстанри чылай халăх калаçать)
- хĕвелтухăç енчи (çĕпĕр-тутар). Ку диалект уйрăм чĕлхене куçнă, анчах та Хусан тутарĕсен Çĕпĕре куçнă хыççăн вара ытларах вăтам диалект патнелле улшăннă.
XIX ĕмĕрĕн варринче тутарсен авалхи литература чĕлхи пулса тăнă.
Remove ads
Тутар çырулӑхӗ
Пин çул патнелле каялла тутар чĕлхинче арап графикĕпе усă курнă. 1927 çулта Совет Пĕрлешĕвĕнче тĕрĕк халăхсем пурĕ те тенĕ пекех латин алфавичĕ (Яналиф графики) çине куçнă. 1939 çулта тутар алфавитне ултă çĕнĕ саспалли хушнă та кириллица çине куçарнă. Анчах та çак алфавит та тутар фонетикине анлă сарма пулăшман. 80-мĕш çулсем варринелле лингвистсем тата виçĕ-тăватă саспалли хушмалли пирки калаçнă.
1999 çулхи авăн уйăхĕн 15 Тутарстан парламенчĕ «О восстановлении татарского алфавита на основе латинской графики» саккуна йышăнать. 2001 çулхи авăнăн 1 ку саккун вăя кĕнĕ. Анчах та кăна Раççей Патшалăхĕн Конституци сучĕ саккуна хирĕçле тесе пăрахăçланă, латин алфавичĕ çине куçарма ирĕк паман.
Халӗ Тутар алфавичӗ
А а | Ә ә | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
Ж ж | Җ җ | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м |
Н н | Ң ң | О о | Ө ө | П п | Р р | С с | Т т |
У у | Ү ү | Ф ф | Х х | Һ һ | Ц ц | Ч ч | Ш ш |
Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Remove ads
Ӳкĕмсем (Килешләр)
Нумаййи (Күплек сан)
Камсем?, Мĕнсем? | -лар/-ләр, -нар/-нәр |
Камсен?, Мĕнсен? | -ларның/-ләрнең, -нарның/-нәрнең |
Камсене?, Мĕнсене? | -ларга/-ләргә, -нарга/-нәргә |
Камсене?, Мĕнсене? | -ларны/-ләрне, -нарны/-нәрне |
Камсенче?, Мĕнсенче? | -ларда/-ләрдә, -нарда/-нәрдә |
Камсенчен?, Мĕнсенчен? | -лардан/-ләрдән, -нардан/-нәрдән |
м, н, ң хыççăн -нан/-нән, -нар/-нәр
Глаголĕ (Фигыль)
Хикәя фигыль
Хальхи вăхăчĕ
Хәзерге заман 2016 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.
Иртнĕ вăхăчĕ
Билгеле үткән заман 2016 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.
Пулас вăхăчĕ
Билгесез киләчәк заман 2016 ҫулхи Чӳк уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.
Хушнă глаголĕ (Боерык фигыль)
Причасти (Сыйфат фигыль)
Деепричасти (Хәл фигыль)
1 | -п, -ып/-еп |
---|---|
2 | -а/-ә, -ый/-и |
3 | -гач/-гәч, -кач/-кәч |
4 | -ганчы/-гәнче, -канчы/-кәнче |
1 | -мыйча/-мичә |
---|---|
2 | -мый/-ми |
3 | -магач/-мәгәч |
4 | -маганчы/-мәгәнче |
Инфинитивĕ:
-ырга/-ергә, -арга/-әргә, -рга/-ргә (нишләргә?)
-маска/-мәскә (нишләмәскә?)
яз + арга - çырма
яз + маска - çырма мар
Герундийĕ (Исем фигыль):
-у/-ү (нишләү?)
-мау/-мәү (нишләмәү?)
яз + у - çырни (çыру)
яз + у + ны - çырнине (çыруна)
яз + у + лар - çырнисем (çырусем)
яз + у + лар + ым - çырнисем (çырусем)
яз + у + лар + ны - çырнисене (çырусене)
яз + у + лар + ым + ны - çырнисене (çырусене)
Камăнни (Тартым категориясе)
Күз + ләр + ем - куçсем
Күз + ләр + ем + нең - куçсен
Прототипĕ
Ыйтни (-и?,-ши?)
Ясалма сыйфатлар
-лы/-ле
-сыз/-сез
Remove ads
Çавăн пекех
Вуламалли
- Абдуллина Р. С. Орфография и орфоэпия современного татарского языка. — Хусан: Магариф, 2009. — 3000 экз. — ISBN 978-5-7761-1820-3
- Ахатов Г. Х. Татарская диалектология = Татар диалектологиясе (учебник для студентов высших учебных заведений). — Казань: 1984. — 3000 экз.
- Ахатов Г. Х. Лексика татарского языка. — Хусан: 1995. — 5000 экз. — ISBN 5-298-00577-2
- Ахунзянов Г. Х. Русско-татарский словарь. — Хусан: 1991.
- Диалектологический словарь татарского языка. — Хусан: 1993.
- Закиев М.З. Татарский язык // Языки мира: Тюркские языки. — М.: Институт языкознания РАН, 1996. — (Языки Евразии). — ISBN 5-655-01214-6
- Нуриева А. Орфографический словарь татарского языка. — Хусан: 1983—84.
- Русско-татарский словарь / Под ред. Ф. А. Ганиева. — М.: 1991.
- Сафиуллина Ф. С., Закиев М. З. Современный татарский литературный язык. — Хусан: 1994.
- Татарская грамматика. В 3-х т. — Хусан: 1993.
- Татарско-русский словарь / Сост. К. С. Абдразаков и др.. — М.: 1966.
- Татарско-русский словарь / Под ред. Сабирова Р. А..
- Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции / Э. Р. Тенишев (ред.). — М.: 2002.
- Фразеологический словарь татарского языка / Г. Х. Ахатов (автор-составитель). — Хусан: 1982. — 3000 экз.
- Харисова Ч. М. Татарский язык: справочник. — Хусан: Магариф, 2009. — 1000 экз. — ISBN 978-5-7761-2060-2
- Якупова Г. К. Библиография по татарскому языкознанию (1778—1980). — Хусан: 1988.
- Сафиуллина Ф. С. Татарский язык (самаучитель). — Казань: Татарское книжное издательство, 1990. — ISBN 5-298-00507-1
Remove ads
Асăрхамалли
Каçăсем
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads