Эвенк чĕлхи

Эвенк чĕлхи, (кив. тунгус чĕлхи) — эвенксен чĕлхи. Раççейĕн Хĕвел тухăç Çĕпĕртерриторинче — Ениçейĕн сулахай çыранĕнчен пуçласа Сахалина çити (35,5 пин çын 2002), çаплах 9 пине яхăн çын пурăнать, çав шутра солонсем — Китайăн çурçĕр енче (Шалти Монголи, Синьцзян-Уйгур автономи районĕ) тата Монголире. Эвен тата негидаль чĕлхисемпе пĕрле тунгус-маньчжур чĕлхисен çурçĕр ушкăнне кĕрет.

Эвенк чĕлхи
Тăван ячĕ:	Эвэды̄ турэ̄н
Патшалăхсем:	Раççей, Китай, Монголи
Регионсем:	Хĕвел тухăç Çĕпĕр
Калаçакансен пур йышĕ:	44500
Классификаци
Категори:	Еврази чĕлхисем
Алтай çемьи Тунгус-маньчжур ушкăнĕ
Çырулăх:	кириллица (Эвенк çырулăхĕ)
Чĕлхе кочĕсем
ГОСТ 7.75–97:	эвк 825
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	evn
Çавăн пекех пăхăр: Проект:Лингвистика

Wikimedia Incubator

Wikimedia Инкубаторĕнче эвенкла Википедийĕ тест-уйрăмĕ пур.

Çурçĕр, кăнтăр тата мал пуплевĕсене уйăраççĕ. Фонетика пахалăвĕсемпе «ха-калакан», «касакан» и «чашлакан» диалектсем пулаççĕ. Солон диалектне хăш чухне уйрăм чĕлхе шутне кĕртеççĕ. Литература чĕлхине кăнтăр пуплевĕн непс (1953 ç. — полигусов) калаçавĕн никĕсĕпе йĕркеленĕ. Эвенк чĕлхинче уçă сасăсен пахаллă-шутлă гармонин кăткăс (пусмаллă) саккунĕ пур. Грамматика йĕркипе суффикслă-агглютинатилă тĕсĕн чĕлхисен йышне кĕрет. Лексика енĕпе якут тата бурят чĕлхисене çывăх, вырăс чĕлхинчен илнĕ сăмахсем те пур.

Раççейре çырулăхне 1929 çултанпа латин графикипе, 1937 çултанпа — вырăс алфавичĕн никĕсĕпе. Китайпа Монголире, официаллă çырулăхĕ çук пулнипе, эвенк тексчĕсене Кивĕ монгол çырăвĕпе çырнă. Китайра çаплах пиньиньпе тата китай иероглифĕсемпе хайланă. Уйрăм çыру çăлкуçĕсем XIX ĕмĕр тĕлнелле пулаççĕ^[1].

Эвенк чĕлхине ача-пăча сачĕсенче, пуçламăш шкулта, хăш чухне 8-мĕш класа çити факультатив шайĕпе, вĕрентеççĕ. Санкт-Петербургри, Якутскри, Хабаровскри, Улан-Удэри аслă пĕлӳ керменĕсенче тата Игаркăри, Николаевск-Амур-çинчи наци педучилищисенче усă кураççĕ.

Вĕренӳ литературине хатĕрленĕ, илемлĕ литература аталанать. Турара эвенк чĕлхиллĕ страницăллă «Эвенкийская жизнь» хаçат тухать.

Хальхи саманари лару-тăру

1989 çулхи халăх çыравĕпе, эвенк халăхĕн йышĕ Раççейре 29 957 çын пулать. Вĕсенчен эвенк чĕлхине тăван вырăнне 26,1 % (1979 çулта — 20,7 %) хурать. Ирĕклĕ эвенк чĕлхипе 45,1 % калаçнă, вырăс чĕлхипе — 75,2 %. Тăван чĕлхепе калаçакансен йышĕ регионтан килет — тĕслĕхрен, Амур тата Чита (халĕ — Байкал лешьен) облаçĕсенче тăван чĕлхене 98 % эвенк, Иркутск облаçĕнче — 47 %, Бурятире тата Якутире — 12—15 %.

Пуплевсемпе вырăнти калаçусем

Çурçĕр пуплевĕн калаçăвĕсем

• илимп — Красноярск Енĕн Илимпей юханшыв бассейнĕнчи эвенксен пуплевĕ,
• агат-большепорожский,
• туточан,
• хантай,
• ербогачён — Иркутск облаçĕн Катанга районĕ
• наканна.

Кăнтăр пуплевĕн калаçăвĕсем

Чăшлату кĕçĕн ушкăн:

• тури лена (качуг) — Иркутск облаçĕн Качуга районĕ,
• ангар,
• çурçĕр байкал — Байкалăн çурçĕр тата çурçĕр-анăç çыранĕн хĕрринче, Буряти,
• тури ангара — Тури Ангара юханшывăн бассейнĕнче, Буряти.

Касакан кĕçĕн ушкăн:

• ванавара — Красноярск Енĕн Ванавара ялĕ таврашĕнче,
• куюмби,
• полигусово — Красноярск Енĕн Полигус яле таврашĕнче,
• байкит — в районе посёлка Байкита Красноярского края,
• суринди — Красноярск Енĕн Суринда юханшывĕн бассейнĕнче,
• баунти — Бурятири Баунт паççулки таврашĕнче
• талоч,
• тунгукочон,
• нерча — Байкал лешьенри Нерчинск таврашĕнче.

Хĕвелтухăç пуплевĕн калаçăвĕсем

• баргузин,
• калар,
• олёкма,
• тунгир,
• токкин,
• амгин,
• джелтулак,
• тимптон,
• томмоти — Томмот хула таврашĕнче, Якути,
• хинган,
• чульман,
• учур,
• зей,
• селемджа,
• бурей — Буреи юханшывĕн бассейнĕнче, Хабаров Ен, Амур облаçĕ,
• урми,
• аян,
• аим,
• май,
• нелькан,
• тоттин,
• чумикан,
• тугур,
• сахалин — Сахалин утравĕ çинче.

Литература чĕлхи

Фонетика

Çавăн пекех пăхăр

• Эвенк çырулăхĕ