Пиньинь

Пиньи́нь (китай 拼音, pīnyīn; официаллăрах: 汉语拼音, Hànyǔ pīnyīn, Ханьюй пиньинь, «Китай чĕлхин сассисене çырни») — китай чĕлхине романизацилемелли система. Китай Халăх Республикинче (КХР) пиньинь системин официаллă статус пур^[1].

2009-мĕш çулхи карлачăн 1-мĕшĕнчен пиньинь Тайваньре романизацин официалла стандарче пулса тăрать ^[2][3].

Пиньинь системине 1958-мĕш çулта йышăннă ^[1], авторĕ - Чжоу Югуан. 1979-мĕш çултан пиньинь пĕтĕм тĕнчипе КХР ячĕсен тата топономикин официаллă латин транскрипцийе шутланать. Вăл маларах пулнă Уэйд — Джайлза транскрипци системине тата чжуинь транскрипциине ылмаштарнă.

Пиньинь V саспаллисер пĕтĕм латин алфафичен сас паллисене усă курть, тата Ü (u-умляут хушнă; компьютерпа кĕртнĕ чухн V саспалли Ü вырăнне усă курма юрать). Тонсене пиньинте йĕр çийĕчи паллăсемпе уйăраçĕ, сăмахсарсенче сыпăк хыççăн цифра çырма пултараççĕ, сăмахран : dong2 или dong² (= dóng).

Инициальсене çырни

Пиньинте Китай литература чĕлхин сыпăксен инициалĕсене (малтанхи хупă сассене) çырнине аялти тапăлта кăтартнă. Тапалăн кашни клеткинче пĕрремеш йĕркере — Пĕтĕм тĕнчери фонетика алфавичĕпе фонетика транскрипцийĕ, иккĕмĕшĕнче — пиньинь, виçççĕмĕшĕнче — Раççейре йышăннăПаллади транскрипцйĕ.

	Тута		Тута-шăл	Коартикуляци	Альвеола		Ретрофлекса		Альвео-палаталлă		Палаталлă	Хыçалти чĕлхе
Взрыв	[p] b б	[pʰ] p п			[t] d д	[tʰ] t т						[k] g г	[kʰ] k к
Сăмса	[m] m м			[n] n н
Аффрикатсем					[ts] z цз	[tsʰ] c ц	[ʈʂ] zh чж	[ʈʂʰ] ch ч	[tɕ] j цз(ь)[i 1]	[tɕʰ] q ц(ь)[i 1]
Фрикатив			[f] f ф		[s] s с		[ʂ] sh ш	[ʐ][i 2] r ж	[ɕ] x с(ь)[i 1]			[x] h х
Аппроксимантсем				[w][i 3] w в / —[i 4]			[ɻ][i 2] r ж				[j][i 5] y я/ю/е[i 6]
Аяк аппроксимантсем					[l] l л

1. Хыççăнхи уçă сас — я/ю/е.
2. /ɻ/ фонетикăлла /ʐ/ пулма пултарать. Ку çынсем хушшинчи уйрăмлăх, ике фонем пулнине пĕлтермест.
3. «w» саспалли инициаль е финаль пуçламашĕ шутланма пултарать, /w/ е /u/пек каланать.
4. Паллади системинче «у» умĕн «в» çыранмасть, пиньинри «wu» «у» пек çырăнать.
5. «y»саспалли инициаль е финаль пуçламашĕ шутланма пултарать, /j/ е/i/ пек каланать.
6. Хыççăн пыракан уçа сасран килет.

Финальсене çырни

Китай сыпăкĕн финалĕ медиал (-u-), тĕп сыпăк тăвакан сасран (-a-) тата вĕçлекен хупă сасран тăрать (-n); нумай чухне çаксенчен темиçе компоненче çеç пур. Пиньинте Китай литература чĕлхин сыпăксен финалĕсене çырнине аялти тапăлта кăтартнă. Тапалăн кашни клеткинче пĕрремеш йĕркере — Пĕтĕм тĕнчери фонетика алфавичĕпе фонетика транскрипцийĕ, иккĕмĕшĕнче — пиньинь, виçççĕмĕшĕнче — Раççейре йышăннăПаллади транскрипцйĕ. Хăшпĕр финальсем сыпăкра инициальсĕр çырăнаççĕ (сăмахран [iɑŋ]). Хăшпĕр финальсем (сăмахран [iɑŋ]) пушă инициаллĕ чухне (сыпăк финальтен çеç тăрсан, сăмахран «yang» [iɑŋ]), хупă сас хыççăн (инициаль хыççăн) (пулннинчен урăхларах çырăнаççĕ сăмахран l+iang=liang [liɑŋ]). Ку чухне тĕрлĕрен çырнине запятойлă пăнчăпа уйăрнă, сăмахран. «yang; -iang».

		Вĕçлекен уçă сас
		∅			i		u		n		ŋ
Медиаль	∅	[ɹ̩], [ɻ̩][f 1] -i -ы; -и	[ɤ] e э	[a] a а	[ei] ei эй	[ai] ai ай	[ou] ou оу	[au] ao ао	[ən] en энь	[an] an ань	[ʊŋ] -ong -ун	[əŋ] eng эн	[aŋ] ang ан
	i	[i] yi; -i и	[ie] ye; -ie е	[ia] ya; -ia я			[iou] you; -iu ю	[iau] yao; -iao яо	[in] yin; -in инь	[iɛn] yan; -ian янь	[iʊŋ] yong; -iong юн	[iŋ] ying; -ing ин	[iaŋ] yang; -iang ян
	u	[u] wu; -u у	[uo] wo; -uo/-o[f 2] во; -о	[ua] wa; -ua ва; -уа	[uei] wei; -ui вэй; -уй, -уэй	[uai] wai; -uai вай; -уай			[uən] wen; -un вэнь; унь	[uan] wan; -uan вань; -уань		[uəŋ] weng вэн	[uaŋ] wang; -uang ван; -уан
	y	[y] yu; -ü[f 3] юй	[ye] yue; -üe[f 3] юэ						[yn] yun; -ün[f 3] юнь	[yɛn] yuan; -üan[f 3] юань

/ər/ (而, 二, и т. д.) сыпăк er (эр) тесе çырăнать. -r (儿) Япала ячĕ çумне суффикс хушăннипе пулакан финальсем нумай. Вĕсене сăмах çумне r саспалли хушса çыраççĕ.

1. КУ сас zi, ci, si, zhi, chi, shi сыпăксенче çĕç пулать.
2. «uo» пишется как «o» после b, p, m, или f.
3. «ü» саспаллине j, q, x хыççăн «u» тесе çраççĕ

Унсăр пуçне, ê [ɛ] хăшпĕр чĕвĕсене çырма усă кураççĕ.

Тонсене палăртни

1. Пĕрремĕш тона уçă сас çинчи макронпа (ˉ) палартаççĕ:

   Āā Ēē Īī Ōō Ūū Ǖǖ

2. Иккĕмĕш тона уçă сас çинчи (акутпа) (´):

   Áá Éé Íí Óó Úú Ǘǘ

3. Вмççĕмĕш тона уçă сас çинчи гачекпа (ˇ)

   Ǎǎ Ěě Ǐǐ Ǒǒ Ǔǔ Ǚǚ

4. Тваттăмĕш тона уçă сас çинчи (грависка) (`):

   Àà Èè Ìì Òò Ùù Ǜǜ

5. Пиллĕкĕмĕш, нейтраллă тона çырнă чухне палăртмаççĕ:

   Aa Ee Ii Oo Uu Üü

Тата пăхăр

• Цанцзе (çырулăх) — иероглифсене кĕртмелли меслет