Шахиншах

Шахинша́х е шаханша́х («Шаханшах» вариант оригинала çывăхрах, çапах та сайра, ятарлă литературăра кăна, ускураççĕ. Пĕрлехи сăмахсарсенче «шахиншах» çыраççĕ; (ав.-перс. 𐎧𐏁𐎠𐎹𐎰𐎡𐎹 𐏐 𐎧𐏁𐎠𐎹𐎰𐎡𐎹𐎴𐎠𐎶 xšāyaθiya xšāyaθiyānām, пехл. šāhān šāh, перс. شاهنشاه [shāhanshāh] — «патшасен патши») — авалхи перс (миди кăкĕнчен тухнăскер, ăна Ахеменидсем йышăннă), каярах иран монархĕсен титулĕ, Европăра ăна император титулĕ тан пулать. Титула асăнни — Унăн Император Аслăлăхĕ.

Çавăн пекех пăхăр: Перси патшисем.

Пĕрлехи хыпарсем

Титула пĕрремĕш Иранăн Сасанид тытăмçисем хăйсем çине илнĕ, çапах та унпа Ахеменидсен «xšāyaθiya xšāyaθiyānām» династинче те усӑ курнă, çавăнпа ĕнтĕ Иранра ахеменид патшине II Кир Аслине пĕрремĕш шаханшах тесе асăнаççĕ. Ахеменид тата Сасанид династинсенче кăна мар, "патшасен патши" титула, п. эрч. II ĕмĕртен пуçласа, Пархи тытăмçисем — Аршакид династин элчисем — тивĕçнĕ^[1].

Пурĕпе, титулпа, тăхтавсемпе пĕрле, 2500 çул тапхăрта ускурнă. Иранăн юлашки шаханшахĕ Мохаммед Реза Пехлеви пулнă, ăна 1979 çулта ислам революцийĕ вăхăтĕнче астулран антарнă. Унăн ывăлне — Реза Пехлевине — иран монархисчĕсем саккуннăн шаханшах тесе йышăнаççĕ.

Чăваш литературинче шахиншах титула авалхи Персие асăннă чухне яланах «патшасен патши» тесе çыраççĕ, хальхи Иран пирки апла пулмасть.

Çакăн пекех Basileos Basileon грек титулне Ираклий висанти императорĕ Сасанидсене çĕнтерсен хăй сине илнĕ.

Ахеменидсем хыççăн титула йышăннă династисем

Династи	Патшалăх	Тытăмри çулсем
Аршакидсем	Аряншахр	п. эрч. 170 ĕмĕр — п. э. 226 ĕмĕр
Арташесидсем	Мăн Эрмени	п. эрч. 88 çул — п. э. 1 çул
Сасанидсем	Эраншахр	226—651
Багратидсем	Эрмени[2]	921—1045
Багратионсем	Грузин патшалăхĕ Грузин патшалăхĕ[3]	1124—1490
Бувайхидсем	Ирак тата Иран	932—1062
Хулагуидсем	Хулагуидсен патшалăхĕ
Бахарлăсем	Кара-Коюнлу
Баяндурсем	Ак-Коюнлу
Сефевидсем	Сефевидсен патшалăхĕ	1501—1794
Бабуридсем	Аслă Моголсен империйĕ	1526—1858
Афшаридсем	Афшаридсен патшалăхĕ	1736—1795
Зендсем	Иран	1782—1794
Каджарсем	Аслăран Аслă Иран патшалăхĕ	1796—1925[4]
Пехлеви	Иран шаханшах патшалăхĕ	1925—1979