From Wikipedia, the free encyclopedia
Mae'r Upanishadau (/ʊpənɪˌʃədz/;[1]) yn destunau mewn Sansgrit o'r cyfnod Vedig hwyr o athroniaeth Hindŵaidd a oedd yn sylfaen i athroniaeth Hindŵaeth ddiweddarach.[2][3][5][7] Dyma ran ddiweddaraf y Veda, ysgrythurau hynaf Hindŵaeth, ac maen nhw'n delio â myfyrdod, athroniaeth, ymwybyddiaeth a gwybodaeth ontolegol; mae rhannau cynharach o'r Veda yn delio â mantras, athroniaeth, defodau, seremonïau ac aberthu [8][9][10] Yn fydeang, maent ymhlith y llenyddiaeth bwysicaf yn hanes crefyddau a diwylliant, gyda'r Upanishadau'n dogfennu amrywiaeth eang o "ddefodau, ymgnawdoliad, a gwybodaeth esoterig" [11] ac yn gwyro o ddefodaeth Vedic. O'r holl lenyddiaeth Vedic, mae'r Upanishadau yn hysbys iawn, ac roedd eu syniadau amrywiol, craidd, yn llywio traddodiadau diweddarach Hindŵaeth. [2] [12]
Cyfeirir at yr Upanishadau yn gyffredin fel Vedānta. Dehonglir y Vedanta fel y "penodau olaf, a rhannau o'r Veda" ac weithiau fel "gwrthrych, prif bwrpas y Veda".[13] Nod pob Upanishad yw ymchwilio i natur Ātman (yr hunan), a "chyfeirio yr ymholwr tuag ato."[14][15] Gellir dod o hyd i syniadau amrywiol am y berthynas rhwng Atman a Brahman, a cheisiodd sylwebyddion diweddarach gysoni'r amrywiaeth hon.[15] Ynghyd â'r Bhagavad Gita a'r Brahmasutra, mae'r Upanishadau mukhya (a elwir gyda'i gilydd yn y Prasthanatrayi)[16] yn darparu sylfaen ar gyfer sawl ysgol ddiweddarach yn Vedanta, gan gynnwys Advaita Vedanta Shankara (mynachaidd neu nondualistig), Ramanuja (1017–1137 CE) Vishishtadvaita (mynachaidd cymwys), a Dvaita (deuoliaeth) Madhvacharya (1199–1278 CE).
Mae tua 108 o Upanishadau yn hysbys, a'r dwsin cyntaf ohonynt yw'r hynaf a'r pwysicaf, a chyfeirir atynt fel y prif Upanishads (mukhya).[17][18] Mae'r Upanishadau mukhya i'w cael yn bennaf yn rhan olaf y Brahmanas ac Aranyakas[19] ac, am ganrifoedd, cawsant eu cofio gan bob cenhedlaeth a'u pasio i lawr ar lafar o genhedlaeth i genhedlaeth. Mae'r Ukhishadau mukhya yn rhagddyddio'r Cyfnod Cyffredin, ond nid oes consensws ysgolheigaidd ar ddyddiad, na hyd yn oed pa rai sy'n gyn-neu ôl-Fwdhaidd eu creu. Mae'r ysgolheigion modern yn ystyried bod y Brhadaranyaka yn arbennig o hynafol.[20][21][22]
O'r gweddill, mae 95 Upanishads yn rhan o ganon Muktika, a gyfansoddwyd o tua chanrifoedd olaf Cyn Crist i tua'r 15g Oed Crist.[23][24] Parhaodd Upanishadau newydd, y tu hwnt i'r 108 yng nghanon Muktika, i gael eu cyfansoddi trwy'r oes fodern a modern gynnar,[25] er eu bod yn aml yn delio â phynciau nad ydynt yn gysylltiedig â'r Vedas.[26]
Gyda chyfieithiad yr Upanishadau ar ddechrau'r 19g dechreuon nhw ddenu sylw cynulleidfa y Gorllewin. Gwnaeth yr Upanishadau argraff fawr ar yr athronydd Almaenig Arthur Schopenhauer gan alw'r corff hwn o destun "y darlleniad mwyaf proffidiol a dyrchafol sydd ... o bosibl yn y byd".[27] Mae Indolegwyr yr oes fodern wedi trafod y tebygrwydd rhwng y cysyniadau sylfaenol yn yr Upanishadau ac athronwyr mawr y Gorllewin.[28][29][30]
Mae'r term Sansgrit Upaniṣad (o upa "gan" a ni-ṣad "eistedd i lawr")[31] yn cyfieithu i "eistedd i lawr yn agos", gan gyfeirio at y myfyriwr yn eistedd i lawr ger yr athro wrth dderbyn gwybodaeth ysbrydol. (Gurumukh)[32] Mae ystyron eraill yn cynnwys "athrawiaeth esoterig" ac "athrawiaeth gyfrinachol". Mae Geiriadur Sansgrit Monier-Williams yn nodi - "Yn ôl awdurdodau brodorol, mae Upanishad yn golygu gosod i orffwys anwybodaeth trwy ddatgelu gwybodaeth am yr ysbryd goruchaf."[33]
Esbonia Adi Shankaracharya yn ei sylwebaeth ar Upanishad Kaṭha a Brihadaranyaka fod y gair yn golygu Ātmavidyā, hynny yw, "gwybodaeth am yr hunan", neu Brahmavidyā "gwybodaeth am Brahma". Mae'r gair yn ymddangos mewn sawl adnod o fewn yr Upanishadau, fel pedwerydd pennill y 13eg gyfrol ym mhennod gyntaf y Chandogya Upanishad. Mae Max Müller yn ogystal â Paul Deussen yn cyfieithu’r gair Upanishad yn yr adnodau hyn fel "athrawiaeth gyfrinachol",[34] a Robert Hume yn ei gyfieithu fel "ystyr gyfriniol",[35] tra bod Patrick Olivelle yn ei gyfieithu fel "cysylltiadau cudd".[36]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.