Castellnewydd Emlyn

Tref farchnad a chymuned yng ngogledd-orllewin Sir Gaerfyrddin yw Castellnewydd Emlyn^[1] (neu Castellnewi fel y'i gelwir yn lleol); ceir y ffurf Castell Newydd Emlyn hefyd. Saif ar lan ddeheuol Afon Teifi. Weithiau ystyrir pentref Adpar, ar y lan ogleddol yng Ngheredigion, yn rhan o'r dref hefyd, er bod gan Adpar hanes hir fel hen fwrdeistref o fewn Ceredigion. Yno y saif Castell Trefhedyn, hen domen o'r Oesoedd Canol.

Castellnewydd Emlyn

Math	tref, cymuned
Poblogaeth	1,146, 973, 1,184
Daearyddiaeth
Sir	Sir Gaerfyrddin
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	52.04°N 4.47°W
Cod SYG	W04000549
Cod OS	SN305405
Cod post	SA38
Gwleidyddiaeth
AS/au Cymru	Adam Price (Plaid Cymru)
AS/au y DU	Jonathan Edwards (Annibynnol)
Statws treftadaeth	Henebion Cenedlaethol Cymru
Manylion
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Castellnewydd Emlyn o'r awyr

Cynrychiolir yr ardal hon yn Senedd Cymru gan Adam Price (Plaid Cymru)^[2] ac yn Senedd y DU gan Jonathan Edwards (Annibynnol).^[3]

Hanes

Y castell

Llun manwl

Safai Castellnewydd Emlyn yng nghantref Emlyn, ac fe'i henwir ar ôl y cantref hwnnw. Adeiladwyd y castell, sydd nawr yn adfeilion, gan y Normaniaid. Cafodd ei chyfeirio ati gyntaf ym Mrut y Tywysogion ym 1215 pan gipwyd hi gan Llywelyn ap Iorwerth^[4].

Ymwelodd Gerallt Gymro ag Emlyn yn ystod ei daith trwy Gymru ym 1188.

Bellach, mae Castellnewydd Emlyn yn dref farchnad brysur.

Cyfleusterau ac atyniadau

Tîm criced Castellnewydd Emlyn yn 1893. Ffotograff o gasgliad John Thomas.

Yn y dref mae neuadd tref, oriel gelf, theatr (Attic Theatre) ac ysgol uwchradd (Ysgol Gyfun Emlyn). Lleolir Amgueddfa Wlân Cymru a Rheilffordd Dyffryn Teifi gerllaw.

Yn wahanol i nifer o drefydd gwledig Cymru, mae Castellnewydd Emlyn wedi llwyddo i gadw ystod helaeth o wasanaethau lleol, ar ffurf busnesau teuluol yn bennaf. Lleolir y dref mewn ardal amaethyddol, ac adlewyrchir hyn gan gyflogwr mwyaf y dref, sef ffatri Saputo sy'n cynhyrchu caws Mozzarella. Maen nhw'n un o'r cynhyrchwyr mwyaf o gaws Mozzarella ym Mhrydain.

Y Gymraeg

Hyd at y 1960au, roedd ymhell dros 90% o boblogaeth Castellnewydd Emlyn yn Gymry Cymraeg a'r Gymraeg oedd iaith gwaith ac aelwyd yn y dref. Ond fel mewn sawl rhan arall o'r wlad cafwyd mewnlifiadau sylweddol o bobl o'r tu allan i Gymru, Saeson yn bennaf, ac mae sefyllfa'r iaith wedi newid o ganlyniad. Er hynny, erys y Gymraeg yn iaith y mwyafrif, sef tua 69% o'r boblogaeth o 941, ac fe'i siaredir gan 90% o'r bobl yno a anwyd yng Nghymru (Cyfrifiad 2001).

Gwiber Castellnewydd Emlyn

Mae chwedl Gwiber Castellnewydd Emlyn yn adrodd hanes gwiber ffyrnig gydag adain, a oedd yn anadlu tân a mwg, yn glanio ar furiau'r castell a disgyn i gysgu yno. Ymledodd ofn i gychwyn, ond yn fuan dechreuodd pobl y dref gynllwynio i ddinistrio'r bwystfil. Dyfeisiodd milwr gynllun i rydio i Afon Teifi a cheisio saethu'r Wiber mewn rhan gwan o'i gorff. Disgynnodd y Wiber i'r afon wedi iddo gael ei saethu, gwenwynwyd yr afon gan y corff a lladdwyd yr holl bysgod.^[5]

Cyfrifiad 2011

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:^[6][7][8][9]

Cyfrifiad 2011
Poblogaeth cymuned Castellnewydd Emlyn (pob oed) (1,184)			100%
Y nifer dros 3 oed sy'n siarad Cymraeg (Castellnewydd Emlyn) (611)			53.7%
:Y ganran drwy Gymru			19%
Y nifer sydd wedi'u geni yng Nghymru (Castellnewydd Emlyn) (767)			64.8%
:Y ganran drwy Gymru			73%
Y nifer mewn gwaith rhwng 16 a 74 oed (Castellnewydd Emlyn) (195)			38.5%
:Y ganran drwy Gymru			67.1%

Pobl o Gastellnewydd Emlyn

• Evan Herber Evans (1836-96), gweinidog annibynnol.
• Dill Jones (1923-84), pianydd brasgam jas,
• John Jones (Mathetes) (1821-1878). Awdur a gweinidog.
• Peter Rees Jones (1843-1905), sefydlydd siop adrannau.
• Allen Raine (1836-1908), nofelydd.

Gweler hefyd

• Rhestr o ganeuon a recordiwyd gan Gôr y Wiber