Gwent

Mae Gwent yn sir cadwedig yn ne-ddwyrain Cymru. Bu'n sir weinyddol rhwng 1974 a 1996. Fe'i cedwir at bwrpasau seremonïol sy'n ymwneud â swydd Uchel Siryf Gwent fel cynrychiolydd Brenhin y Deyrnas Unedig yn unig. Defnyddir yr enw gan sawl cymdeithas ranbarthol hefyd, e.e. Ymddiriedolaeth Natur Gwent.

Gwent yng Nghymru, 1974–96

Gwent

Math	siroedd cadwedig Cymru, cyn endid gweinyddol tiriogaethol
Daearyddiaeth
Gwlad	Cymru
Arwynebedd	1,553 km²
Yn ffinio gyda	De Morgannwg, Morgannwg Ganol, Powys, Swydd Henffordd, Swydd Gaerloyw
Cyfesurynnau	51.789°N 3.018°W, 51.8°N 3°W
Ffeiliau perthnasol ar Comin

Am y deyrnas hynafol, gweler Teyrnas Gwent.

Hanes

Mae hanes hir o ddefnyddio'r enw am y rhan hon o Gymru ar ochr orllewinol rhan fwyaf deheuol Glawdd Offa. Roedd Teyrnas Gwent yn un o hen deyrnasoedd y Cymry. Mae tiriogaeth sir seremonïol Gwent yn debyg i diriogaeth yr hen Sir Fynwy, a grëwyd adeg y Deddfau Uno, ac am flynyddoedd byddai cyfeirio mewn ffynonellau Seisnig at "Gymru a Sir Fynwy" (Wales and Monmouthshire). Yr unig wahaniaeth rhyngddi a siroedd eraill Cymru oedd ei bod yn rhan o gylchdaith llysoedd Rhydychen yn hytrach na Chymru.

Edrychir ar yr ardal heddiw fel ardal Seisnig ond roedd yn ardal Gymreig iawn tan ddechrau'r chwyldro diwydiannol. Yn y 14g a'r 15g roedd beirdd fel Guto'r Glyn a Lewis Glyn Cothi yn cael nawdd gan ŵyr mawr yr ardal. Cyfeiria Dafydd ap Gwilym at un o deulu'r Morganiaid Ifor ap Llywelyn fel Ifor Hael.

Gyda dyfodiad y chwyldro diwydiannol ffurfiwyd nifer o gymdeithasau Cymraeg yng Ngwent. Yr enwocaf oedd Cymdeithas y Cymreigyddion.

Y sir weinyddol

Cafodd siroedd hynafol Cymru eu hail-drefnu'n drylwyr o dan Ddeddf Llywodraeth Leol 1972. Roedd Gwent yn un o'r siroedd gweinyddol newydd a grëwyd ac a ddaeth i fodolaeth ar 1 Ebrill 1974.

Yn fras roedd gan Gwent yr un ffiniau â'r hen Sir Fynwy.

• Collodd yr hen blwyf sifil Llaneirwg a ddaeth yn gymuned newydd yn Ne Morgannwg
• Collodd yr ardal drefol Bedwas a Machen, yr ardal drefol Rhymni, a rhan o ardal drefol Bedwellte i Forgannwg Ganol, i greu gymuned newydd, Cwm Rhymni.
• Enillodd yr hen blwyfi sifil Llanelli a Bryn-mawr o Sir Frycheiniog i ddod yn gymunedau.

Dyma oedd y newid lleiaf mewn gwirionedd i faint sir yng Nghymru o dan Ddeddf 1972.

Didymwyd Gwent fel sir weinyddol o dan Ddeddf Llywodraeth Leol (Cymru) 1994, fe'i rhannwyd yn bum awdurdod unedol newydd a grëwyd ac a ddaeth i fodolaeth ar 1 Ebrill 1996:

• Bwrdeistref Sirol Blaenau Gwent
• Bwrdeistref Sirol Caerffili
• Bwrdeistref Sirol Casnewydd
• Sir Fynwy
• Bwrdeistref Sirol Torfaen

Ar ôl 1996 daeth Gwent yn sir cadwedig sydd â phwrpas seremoïol yn unig, yn ymwneud yn bennag â rhaglawiaeth.

Gweler hefyd

• Archifau Gwent
• Arglwydd Raglaw Gwent
• Coed Gwent
• Coleg Gwent
• Heddlu Gwent
• Teyrnas Gwent
• Uchel Siryf Gwent

   Eginyn erthygl sydd uchod am hanes Cymru. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.