Μιχαήλ Η´ Παλαιολόγος

Ο Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος ή Μιχαὴλ Δούκας Ἄγγελος Κομνηνὸς Παλαιολόγος (1223 - 11 Δεκεμβρίου 1282) ήταν Βυζαντινός αυτοκράτορας, Ελληνικής καταγωγής, ιδρυτής της Δυναστείας των Παλαιολόγων (1261 - 1282).^[1] Τα προηγούμενα χρόνια είχε διατελέσει Συναυτοκράτορας στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας (1269 - 1261). Ανέβηκε στον θρόνο της Νίκαιας το 1259 στο Νυμφαίον (παραγκωνίζοντας τον ανήλικο Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρη του οποίου ήταν κηδεμόνας), και βασίλεψε μέχρι το θάνατό του το 1282. Η Δυναστεία των Παλαιολόγων θα κυβερνήσει την Κωνσταντινούπολη και την Βυζαντινή Αυτοκρατορία μέχρι την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453). Με την Ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από την Λατινική Αυτοκρατορία η Αυτοκρατορία της Νίκαιας θα μετασχηματιστεί στην αναγεννημένη Βυζαντινή αυτοκρατορία.^[2] Με την έναρξη της Υστεροβυζαντινής περιόδου θα ενισχυθούν σημαντικά ο Βυζαντινός στρατός και το Βυζαντινό ναυτικό, θα οικοδομηθούν νέες οχυρώσεις και θα αυξηθεί ο πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης.^[3]

Μιχαήλ Η΄
Μικρογραφία με χειρόγραφες σημειώσεις του Γεωργίου Παχυμέρη (Μόναχο, Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη).
Αυτοκράτορας των Ρωμαίων
Περίοδος	15/8/1261 - 11/12/1282
Στέψη	Κωνσταντινούπολη, Βυζαντινή αυτοκρατορία
Προκάτοχος	Ιωάννης Δ΄ Βατάτζης
Διάδοχος	Ανδρόνικος Β΄ Παλαιολόγος
Γέννηση	1223 Κωνσταντινούπολη, Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Θάνατος	11 Δεκεμβρίου 1282 Παχώμιο Ανατολικής Θράκης, Βυζαντινή Αυτοκρατορία
Σύζυγος	Θεοδώρα Βατάτζαινα
Απόγονοι	Ειρήνη Ανδρόνικος Β΄ αυτ. Ρωμαίων Άννα Κωνσταντίνος δεσπότης Θεόδωρος Ευδοκία (νόθη) Ευφροσύνη (νόθη) Μαρία
Οίκος	Παλαιολόγων
Πατέρας	Ανδρόνικος
Μητέρα	Θεοδώρα Παλαιολογίνα
Θρησκεία	Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία
Εθνικότητα	Βυζαντινοί Έλληνες
Σχετικά πολυμέσα
δεδομένα (π • σ • ε )

Η ίδρυση του Πανδιδακτηρίου της Κωνσταντινούπολης θα συμβάλει σημαντικά στην Παλαιολόγεια Αναγέννηση που θα διατηρηθεί από τον 13ο μέχρι τον 15ο αιώνα.^[4] Την ίδια εποχή το επίκεντρο του Βυζαντινού πολιτισμού μετατοπίστηκε στα Βαλκάνια, οι αυτοκράτορες έστρεψαν το ενδιαφέρον τους εναντίον των Βουλγάρων αφήνοντας τα ανατολικά σύνορα παραμελημένα.^[5] Οι ταραχές που ξέσπασαν με τους διαδόχους του όπως το Σχίσμα του Αρσενίου, ο Βυζαντινός Εμφύλιος Πόλεμος (1321-1328) και ο Βυζαντινός Εμφύλιος Πόλεμος (1341-1347) έφεραν τεράστια οικονομική και στρατιωτική εξάντληση. Οι συγκρούσεις ανάμεσα στα Βαλκανικά κράτη όπως η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας, το Δεσποτάτο της Ηπείρου, η Σερβία και η Βουλγαρία οδήγησαν σε μόνιμο κατακερματισμό της πρώην Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Την ευκαιρία εκμεταλλεύτηκαν όλα τα Σελτζουκικά Τουρκομανικά Εμιράτα, ιδιαίτερα ο Οσμάν Α΄ που ίδρυσε την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Πρώτα χρόνια

Ο Μιχαήλ ήταν υιός του Ανδρόνικου μεγάλου δομέστικου και της Θεοδώρας Παλαιολογίνας, γι'αυτό τον αποκαλούσαν και Διπλοπαλαιολόγο. Οι γονείς του ήταν 3 εξαδέλφια. Ο πατέρας του Ανδρόνικος ήταν υιός του Αλεξίου (του Μιχαήλ) Παλαιολόγου και της Ειρήνης Καντακουζηνής (δισεγγονής του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού). Η μητέρα του Θεοδώρα ήταν κόρη του Αλεξίου (του Γεωργίου) Παλαιολόγου και της Ειρήνης Αγγελίνας (κόρης του Αλεξίου Γ΄ Αγγέλου). Η καταγωγή του Μιχαήλ Η΄ σύμφωνα με τον ιστορικό Μιχαήλ Γιαννακόπουλο ιχνηλατείται στις τρεις αυτοκρατορικές οικογένειες που κυβέρνησαν την Βυζαντινή αυτοκρατορία πριν την Άλωση της Κωνσταντινούπολης (1204) στην Δ΄ Σταυροφορία.^[6] Η μητέρα του δεν φαίνεται να είχε σημαντικό ρόλο στην ανατροφή του την οποία ανέλαβε η μεγαλύτερη αδελφή του Μαρία Παλαιολογίνα Ταρχανειώτισσα σύζυγος του Μέγα Δομέστικου Νικηφόρου Ταρχανειώτη αν και ήταν μόλις 10 χρόνια μεγαλύτερη του.^[7]

Έχοντας ήδη αποδείξει την αξία του στο πεδίο της μάχης ως στρατιωτικός, ο Μιχαήλ έδωσε γρήγορα και σαφή δείγματα ηγετικών και διπλωματικών ικανοτήτων. Αντιμέτωπος με το ασθενικό βασίλειο των Λατίνων, η επάνοδος των Βυζαντινών υπό τη βασιλεία του στο φυσικό τους χώρο^[8] ήταν θέμα χρόνου. Πρώτη μεγάλη νίκη του αποτελεί η συντριβή των ενωμένων δυνάμεων του δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β' Αγγέλου, του πρίγκιπα της Αχαΐας Γουλιέλμου Βιλλεαρδουίνου και του βασιλιά της Σικελίας Μανφρέδου Χοενστάουφεν στη μάχη της Πελαγονίας το 1259.

Δρόμος προς το θρόνο

Μικρογραφία του Μιχαήλ Η΄ του 15ου αιώνα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ρωσίας.

Ο Μιχαήλ Θ΄ διακρίθηκε σε νεαρή ηλικία, κυβέρνησε το Μελένικο και τις Σέρρες υπό τις διαταγές του πατέρα του Ανδρόνικου. Το φθινόπωρο του 1253 κατηγορήθηκε ενώπιον του αυτοκράτορα Ιωάννη Βατάτζη για συνομωσία, ο μόνος τρόπος να αποδείξει την αθωότητα του ήταν ο Έλεγχος αγνότητας κρατώντας ένα πυρωμένο σίδερο. Ο αυτοκράτορας διέταξε να το πιάσει στο χέρι του, ο Μιχαήλ σύμφωνα με τον Ιωάννη Γιαννακόπουλο του απάντησε με την οξύνοια που είχε:

"Αν ο Ορθόδοξος Μητροπολίτης της Οικογένειας των Φωκάδων της Φιλαδέλφειας που με κατηγορεί το πιάσει με τα χέρια του και το μεταφέρει στον βωμό του Μιχαήλ θα το έκανα και εγώ με ευχαρίστηση και με βεβαιότητα ότι θα αποκαλυφτεί η αλήθεια".^[9]

Ο Μιχαήλ γλύτωσε την τιμωρία, παντρεύτηκε την εγγονή του αυτοκράτορα και διορίστηκε Μέγας Κοντόσταυλος των Λατίνων μισθοφόρων που υπηρετούσαν την Αυτοκρατορία της Νίκαιας, ήταν ωστόσο ακόμα σε δυσπιστία. Με το θάνατο του Ιωάννη Βατατζή πέρασε τον ποταμό Σαγγάριο μαζί με μερικούς στενούς του φίλους που υπηρετούσαν το Σουλτανάτο του Ρουμ. Την περίοδο 1256-1258 υπηρέτησε τους χριστιανούς μισθοφόρους που πολεμούσαν για λογαριασμό του Σουλτάνου Καϊκαούση Β΄. Την ίδια χρονιά (1258) ο αυτοκράτορας Θεόδωρος Β΄ Βατάτζης τον ανακάλεσε, αντάλλαξαν μεταξύ τους όρκους πίστης και μπήκε στην υπηρεσία του.^[10] Με τον πρόωρο θάνατο του Θεόδωρου Λάσκαρη (1258) ο Μιχαήλ υποκίνησε πραξικόπημα εναντίον του ισχυρού γραφειοκράτη Γεωργίου Μουζάλων, του αφαίρεσε την κηδεμονία του 8χρονου Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρη. Ο Μιχαήλ Θ΄ πήρε τους τίτλους Μέγας δουξ και Δεσπότης (13 Νοεμβρίου 1258). Την επόμενη χρονιά (1 Ιανουαρίου 1259) ανακηρύχτηκε Βασιλεύς στο Νυμφαίον πιθανότατα χωρίς τον ανήλικο Ιωάννη Δ΄.^[11]

Ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης

Υπέρπυρον που απεικονίζει τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ να γονατίζει μπροστά στον Χριστό, κόπηκε για να τιμήσει την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους (1261)

Ο Μιχαήλ Η΄ νίκησε στην Μάχη της Πελαγονίας (1259) μια συμμαχία στην οποία συμμετείχαν ο Γουλιέλμος Β΄ Βιλλεαρδουίνος που κυβερνούσε το Πριγκιπάτο της Αχαΐας και ο Μιχαήλ Β΄ Κομνηνός Δούκας που κυβερνούσε το Δεσποτάτο της Ηπείρου. Ο Μιχαήλ Γιαννακόπουλος έγραψε "μέχρι την εποχή που έγινε η ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης (1261) κανένα άλλο γεγονός δεν είχε τόσο σημασία για τον Μιχαήλ Η΄ όσο η νίκη του στην Πελαγονία".^[12][13] Το γεγονός αυτό όχι μονάχα οχύρωσε τα σύνορα της αυτοκρατορίας στα δυτικά αλλά βελτίωσε την φήμη του ως ισχυρού στρατιωτικού ηγέτη.^[14] Παρά την μεγάλη του νίκη η καχυποψία εναντίον του παρέμεινε στους υπηκόους του λόγω του σφετερισμού, θα απαλλασσόταν από αυτήν μόνο με την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Ο Μιχαήλ Η΄ ηγήθηκε προσωπικά στην ανεπιτυχή Πολιορκία της Κωνσταντινούπολης (1260), οι φήμες για Λατινικές ενισχύσεις τον ανάγκασαν τον Αύγουστο να κλείσει μονοετή ανακωχή με τον αυτοκράτορα Βαλδουίνο Β΄.^[15] Η μεγάλη ανάγκη για ναυτικό τον ανάγκασε με την Συνθήκη του Νυμφαίου (1261) να κλείσει τον Μάρτιο του 1261 συμμαχία με την Δημοκρατία της Γένοβας. Η βοήθεια των Γενουατών αποδείχτηκε περιττή όταν ο Βυζαντινός στρατηγός Αλέξιος Στρατηγόπουλος προχώρησε στην Ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τον Βαλδουίνο Β΄ μέσω προδοσίας (25 Ιουλίου 1261).^[16]

Τα νέα για την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης έφτασαν στην αδελφή του Μιχαήλ Η΄ Ειρήνη Ευλογία Παλαιολογίνα, δεν το πίστευε μέχρι την εποχή που έλαβε ένα μήνυμα μα το στέμμα και το σπαθί του Βαλδουίνου Β΄ τα οποία είχε εγκαταλείψει με την φυγή του από τα ανάκτορα.^[17] Ο Μιχαήλ Η΄ εισήλθε στην Κωνσταντινούπολη και στέφτηκε αυτοκράτορας (15 Αυγούστου 1261).^[18] Με την άνοδο του ο Μιχαήλ Η΄ κατήργησε όλα τα Λατινικά έθιμα, επανάφερε τους Βυζαντινούς τίτλους και θεσμούς που υπήρχαν πριν την Δ΄ Σταυροφορία. Η πρωτεύουσα επανεποικίστηκε και ο πληθυσμός της αυξήθηκε από τις 35.000 στις 70.000 μέχρι το τέλος της βασιλείας του, αποκατέστησε τα καταστραμμένα μοναστήρια, εκκλησίες και δημόσια ιδρύματα. Ο φόβος για την αντεπίθεση της Λατινικής Δύσης υπήρχε έντονος, ειδικά στην γειτονική Ιταλία στην οποία εξελίχθηκαν όλες οι αποτυχημένες προσπάθειες.^[19] O μικρός Ιωάννης Δ΄ παρέμεινε υποβαθμισμένος στην Νίκαια, ο Γεώργιος Ακροπολίτης έγραψε ότι το όνομα του διαγράφηκε από τα δημόσια έγγραφα και δεν ήταν παρών στην εικονική του στέψη ως Συναυτοκράτορα μαζί με τον Μιχαήλ Η΄. Τον Δεκέμβριο του 1261 ο Μιχαήλ Η΄ τον τύφλωσε και τον έκλεισε σε μοναστήρι για να μην μπορεί να διεκδικήσει τον θρόνο. Οι αδελφές του παντρεύτηκαν με 2 Ιταλούς και 1 Βούλγαρο ευγενή ώστε να μην μπορούν να διεκδικήσουν οι σύζυγοι τους τον θρόνο. Ο Μιχαήλ Η΄ προσπάθησε να κρατήσει την τύφλωση του μικρού Ιωάννη μυστική δηλώνοντας ότι απλά αναβλήθηκε η στέψη του. Τα νέα έμαθε σύντομα ωστόσο ο πατριάρχης Αρσένιος Αυτωρειανός που αφόρισε τον Μιχαήλ Η΄, η άρση του αφορισμού έγινε όταν καθαιρέθηκε ο Αρσένιος και τον αντικατέστησε ο Πατριάρχης Ιωσήφ Α΄.^[20] Το γεγονός αυτό σηματοδότησε ένα κίνημα όλων όσοι ήταν εχθρικοί στον Μιχαήλ, το «κίνημα των Αρσενιατών». Όσοι αντέδρασαν δημόσια, τιμωρήθηκαν σκληρά με εξευτελισμό και ακρωτηριασμό, όπως ο Μανουήλ Ολόβολος. Δεν έγινε σφαγή και οι Λατίνοι εκδιώχθηκαν με ήπια μέσα. Η πτώση του Λατινικού Βασιλείου της Κωνσταντινούπολης ήταν αναμενόμενη και μάλλον εκπλήσσει το ότι καθυστέρησε τόσο. Η καταστροφή που επετέλεσε στη Βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν ανεπανόρθωτη, ενώ το πλήγμα στην εξέλιξη της πολιτισμένης ανθρωπότητας ήταν καίριο, τόσο σε βάρος του Ελληνισμού, όσο και σε βάρος της Δυτικής Ευρώπης^[21].

Οι πρώτες αποτυχίες

Χρυσό Υπέρπυρον που απεικονίζει τον αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ να γονατίζει εμπρός του Ιησού υπό την καθοδήγηση του Αρχαγγέλου Μιχαήλ.

Σύμφωνα με την φράση του Γιαννακόπουλου: "Με την πτώση της Κωνσταντινούπολης η παποσύνη υπέφερε όχι μόνο από την απώλεια του πολιτικού της κύρους αλλά είχε επίσης τεράστια βλάβη στην πνευματική της ανωτερότητα, οι Έλληνες είχαν το πλεονέκτημα να είναι η εκκλησία τους ξανά ανεξάρτητη από την Ρώμη. Η προτεραιότητα των επόμενων έξι παπών ήταν να επαναφέρουν την σχισματική για τους ίδιους εκκλησία της Κωνσταντινούπολης υπό την κηδεμονία της Ρώμης".^[22] Ο Μιχαήλ Η΄ αναγνώρισε την ηγεμονία που είχε η Κουρία στην δύση και έστειλε δύο απεσταλμένους στον πάπα Ουρβανό Δ΄, με την άφιξη τους στην Ιταλία ο ένας εγδάρη ζωντανός, ο άλλος κατάφερε να δραπετεύσει σε φιλικές γειτονικές περιοχές.^[23] Ο Μιχαήλ Η΄ προσπάθησε τότε να προσεγγίσει τον Μανφρέδο της Σικελίας, του πρότεινε ακόμα και να χωρίσει την δική του σύζυγο Θεοδώρα Βατάτζαινα και να παντρευτεί την αδελφή του Μανφρέδου Άννα των Χοενστάουφεν. Την πρόταση αυτή όχι μόνο την αρνήθηκε η ίδια η Άννα αλλά η Θεοδώρα ζήτησε την επέμβαση του πατριάρχη Αρσένιου. Ο πατριάρχης του ζήτησε να εγκαταλείψει οποιοδήποτε σχέδιο, ο Μιχαήλ Η΄ έστειλε την Άννα στον αδελφό της πίσω με δώρα. Η πράξη του αυτή είχε σαν αποτέλεσμα την απελευθέρωση από την αιχμαλωσία του στρατηγού Αλέξιου Στρατηγόπουλου.^[24]

Την ίδια εποχή ο Μιχαήλ Η΄ αντιμετώπισε μια επικίνδυνη πρόκληση, ο Καϊκαούσης Β΄ εκθρονίστηκε ως Σουλτάνος στην Δυναστεία των Σελτζούκων από μια συνομωσία με πρωταγωνιστή τον Πέρση Μουΐνουντ-Ντιν Σουλεϊμάν, ζήτησε βοήθεια από τον παλιό του φίλο. Ο Μιχαήλ Η΄ είχε την στήριξη ωστόσο των Μογγόλων του Ιράν που υποστήριζαν τον Μουΐνουντ-Ντιν Σουλεϊμάν, οι Μογγόλοι της Ρωσίας αντίθετα υποστήριζαν τον Καϊκαούση. Ο Κλοντ Καέν τονίζει ότι ο Μιχαήλ Η΄ "δεν μπορούσε να ρισκάρει για άλλο μέτωπο" επειδή αντιμετώπιζε πολύ μεγαλύτερους κινδύνους από τα δυτικά. O Μουΐνουντ-Ντιν Σουλεϊμάν σε κάθε περίπτωση αιχμαλωτίστηκε, οι σύμμαχοι του Μογγόλοι της Ρωσίας τον ελευθέρωσαν, τον μετέφεραν στην Κριμαία όπου έζησε μέχρι το τέλος της ζωής του.^[25] Ακολούθησε για τον Μιχαήλ Η΄ μια μεγάλη σειρά από στρατιωτικές αποτυχίες, ο Μιχαήλ Η΄ έστειλε αρχικά 5.000 Σελτζούκους Μισθοφόρους στον Μοριά να κατακτήσουν το Πριγκιπάτο της Αχαΐας, συνετρίβησαν στην Μάχη της Πρινίτσας. Την ίδια χρονιά αργότερα ένας στόλος με 48 αυτοκρατορικά και Γενοβέζικα πλοία ηττήθηκαν στην Ναυμαχία του Σεττεπότσι από μια σημαντικά μικρότερη Βενετική δύναμη. Την επόμενη χρονιά (1264) οι αυτοκρατορικές δυνάμεις ηττήθηκαν ξανά στην Μάχη του Μακρυπλαγίου από μισθοφόρους Σελτζούκους που δεν είχαν πληρωθεί και αποστάτησαν.^[26] Την άνοιξη του 1265 ακολούθησε το αποκορύφωμα των αποτυχιών του Μιχαήλ Η΄, Τάταροι και Βούλγαροι υπό την ηγεσία του Νογκάι Χαν τον αιχμαλώτισαν την εποχή που επέστρεφε στην Κωνσταντινούπολη με το υπόλοιπο του στρατού του. Οι περισσότεροι αξιωματούχοι του που ήθελαν να σώσουν την ζωή τους τον εγκατέλειψαν, ο ίδιος ωστόσο μπόρεσε να δραπετεύσει στην Θάλασσα του Μαρμαρά όπου δύο Λατινικά πλοία τον μετέφεραν σε δύο μέρες με ασφάλεια στην Κωνσταντινούπολη. Ο Γιαννακόπουλος τονίζει ότι ήταν "η δυσκολότερη απόδραση που έκανε στην ζωή του".^[27] Τις ασταμάτητες στρατιωτικές αποτυχίες προσπάθησε να ισοβαθμήσει ο Μιχαήλ Η΄ με την διπλωματία, απέλυσε 60 Γενοβέζικες γαλέρες που είχε προσλάβει και ξεκίνησε διαπραγματεύσεις με την Δημοκρατία της Βενετίας. Ο στόχος του ήταν να παραχωρήσει στην Δημοκρατία της Βενετίας προνόμια με την περίπτωση του Νυμφαίου αλλά ο Δόγης της Βενετίας Ρενιέρ Τζεν δεν επικύρωσε την συνθήκη.^[28] Ο Μιχαήλ Η΄ πέτυχε ωστόσο να υπογράψει συνθήκες (1263) με το Μαμελουκικό Σουλτανάτο της Αιγύπτου, τον Μπαϊμπάρς και τους Μογγόλους της Χρυσής Ορδής.^[29]

Η ίδρυση του Δεσποτάτου του Μορέα

Το 1263 οι Λατίνοι παραχώρησαν το Μυστρά για την απελευθέρωση του Γουλιέλμου Βιλλεαρδουϊνου και ο Μιχαήλ Παλαιολόγος έκανε την πόλη έδρα του νέου Δεσποτάτου του Μορέως που κυβερνούνταν από συγγενείς του. Η συνέχεια της βασιλείας του αφορά την ενδυνάμωση της επανιδρυθείσας Αυτοκρατορίας του Βυζαντίου. Βασικό χαρακτηριστικό ήταν η αδυναμία του να συνάψει ασφαλείς και επωφελείς συμμαχίες. Το μόνο ευνοϊκό στοιχείο στη διπλωματική σκηνή της εποχής, ήταν το άσβεστο μίσος του Πάπα Ουρβανού Δ΄ για τον οίκο του Χοενστάουφεν, και συγκεκριμένα του Μανφρέδου. Έτσι, με υποσχέσεις για ένωση των Εκκλησιών, κάπως μετρίασε τις προετοιμασίες για Σταυροφορία επανάκτησης της Πόλης από τους Λατίνους. Σύντομα όμως, ο Μιχαήλ ξανάρχισε τους πολέμους με το Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο. Ο Μιχαήλ Η΄ αντιμετώπισε επίσης μεγάλες προκλήσεις στα Ασιατικά του σύνορα, παρά την ειρήνη που έκλεισε με τους Σελτζούκους νομάδες Ογούζοι Τούρκοι εκμεταλλευόμενοι την απασχόληση του με τον Κάρολο ξεκίνησαν την λεηλασία Βυζαντινών περιοχών. Ο Σπύρος Βρυώνης τονίζει ότι λόγω της άσχημης συμπεριφοράς του στον Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρη "αποξενώθηκε από μεγάλα τμήματα της Ελληνικής κοινωνίας στην Βιθυνία και αλλού". Ο Μιχαήλ Η΄ έστειλε (1269) τον αδελφό του Δεσπότη Ιωάννη να καθαρίσει τις κοιλάδες του Μαίανδρου και του Κάυστρου από Τουρκομάνους. Οι Τουρκομάνοι αποχώρησαν προσωρινά όταν είδαν τον Βυζαντινό στρατό αλλά με την ανάκληση του Δεσπότη Ιωάννη ξεκίνησαν πάλι τις κατακτήσεις.^[30]

Η σύγκρουση με τον Κάρολο τον Ανδεγαυό

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία (1265)

Η χειρότερη εξέλιξη όμως, είναι η επικράτηση του αδελφού του βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκου, Κάρολος ο Ανδεγαυός (ή Κάρολος των Ανζού) στο βασίλειο της Σικελίας. Έχοντας ουσιαστικά εξοντώσει τον οίκο των Χοενστάουφεν ως βασικού του αντιπάλου στο θρόνο της Σικελίας, ξεκινά διπλωματική εκστρατεία (υπό τις ευλογίες του Πάπα Ουρβανού) για τη συγκέντρωση στρατευμάτων με σκοπό την επανάκτηση της Πόλης. Άνθρωπος άσβεστα φιλόδοξος, βίαιος και πανούργος, ικανότατος όμως στρατιώτης και βασιλέας, γρήγορα ξεκινά την εκστρατεία του και καταλαμβάνει πρώτα την Κέρκυρα. Ο Γιαννακόπουλος τονίζει "από το 1266 μέχρι λίγο πριν τον θάνατο του το 1282 ο μόνος του στόχος ήταν η συντριβή του Καρόλου, η πρόθεση του Καρόλου ήταν να διαλύσει την Βυζαντινή αυτοκρατορία και να επαναφέρει την Λατινική Αυτοκρατορία".^[31] Ο Κάρολος ο Ανδεγαυός επεκτάθηκε στο Βασίλειο της Σικελίας αφού νίκησε στην Μάχη του Ταλιακότσο τον Κορραδίνο (23 Αυγούστου 1268). Ο Κάρολος ο Ανδεγαυός, ο Βαλδουίνος Β΄ του Κουρτεναί και ο Γουλιέλμος Β΄ Βιλλεαρδουίνος σύναψαν υπό την καθοδήγηση του πάπα Κλήμη Δ΄ την Συνθήκη του Βιτέρμπο (1267) με στόχο την επαναφορά της Λατινικής αυτοκρατορίας.^[32] Ο Γιαννακόπουλος προχωράει σε σύγκριση ανάμεσα στους δύο άνδρες βάση του έργου του Νικηφόρου Γρηγορά:

"Ο Κάρολος είχε απίστευτες φιλοδοξίες με μοναδικό του στόχο να ανακαταλάβει την Κωνσταντινούπολη, να την κάνει κτήμα του και να επαναφέρει την απόλυτη μοναρχία όπως ο Ιούλιος Καίσαρ και ο Οκταβιανός Αύγουστος. Οι ικανότητες του ήταν πολύ μεγάλες όχι μόνο να αυτοσχεδιάζει αλλά και να μετατρέπει εύκολα τις σκέψεις του σε πράξεις. Ο Κάρολος είχε ξεπεράσει κατά πολύ όλους τους προκατόχους του αλλά οι ενέργειες του εναντίον του Μιχαήλ Παλαιολόγου και των Ελλήνων δεν ολοκληρώθηκαν με επιτυχία. Η δύναμη του Μιχαήλ ήταν τεράστια τόσο που λέγεται ότι αν υπήρχε άλλος αυτοκράτορας η Βυζαντινή αυτοκρατορία θα είχε υποκύψει στον Κάρολο, αν δεν ήταν αντίστοιχα ο Κάρολος θα είχε υποκύψει το Βυζάντιο στον Μιχαήλ."^[33]

Ο Γιαννακόπουλος έγραψε ότι μονάχα η έλλειψη επαρκών πόρων του Καρόλου τον συγκράτησαν για επίθεση.^[34] Με το θάνατο του Πάπα, φροντίζει με ραδιουργίες να μείνει η θέση του κενή, ώστε να μη λογοδοτεί για τις ενέργειές του στην Αγία Έδρα. Με στόχο να βάλει φρένο στον Κάρολο ο Μιχαήλ Η΄ έκανε έκκληση στον μεγάλο του αδελφό βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο τον Άγιο που ήταν ηγεμόνας ολόκληρης της δύσης. Ο Λουδοβίκος Θ΄ της Γαλλίας ενδιαφερόταν περισσότερο για μια εκστρατεία εναντίον αλλοθρήσκων Μουσουλμάνων παρά ομοθρήσκων, έπεισε τον Κάρολο τον Ανδεγαυό να ενταχθεί στην Η΄ Σταυροφορία (1270). Ο Λουδοβίκος ο Άγιος πέθανε από επιδημία στην Τυνησία, ο Κάρολος ο Ανδεγαυός ανέλαβε την διοίκηση, έπλευσε στην Σικελία και ετοιμάστηκε να επιτεθεί στην Κωνσταντινούπολη. Το Νοέμβριο του ίδιου έτους όμως, μια άνευ προηγουμένου καταιγίδα καταστρέφει το στόλο του Καρόλου, ελλιμενισμένο στο Τράπανι της Σικελίας, εκμηδενίζοντας τη δυνατότητά του για εκστρατεία. Η ανέλπιστη αυτή εξέλιξη ήταν λογικό να εκληφθεί από τον ανακουφισμένο Μιχαήλ «ως μια ακόμα θαυματουργή παρέμβαση της ευλογημένης Παναγίας Παρθένου, προστάτιδας της Κωνσταντινούπολης»^[35][36] Μετά από τρία χρόνια κενό στα οποία ο Κάρολος ο Ανδεγαυός προσπάθησε να επηρεάσει την διαδοχή εξελέγη νέος πάπας ο Πάπας Γρηγόριος Ι΄. Ο Μιχαήλ Η΄ ξεκίνησε πλάι τις διαπραγματεύσεις για την Ένωση αλλά λιγότερο πρόθυμος με πρόφαση τις σκληρές αντιδράσεις που είχε προβάλει ο Πατριάρχης Ιωσήφ Α΄. Ο λαός της Κωνσταντινούπολης αντέδρασε έντονα τον χειμώνα του 1274-1275 μαζί με τον πατριάρχη, ο Μιχαήλ που ήθελε ωστόσο την Ένωση για να αντιμετωπίσει τον Κάρολο αναγκάστηκε να τον αντικαταστήσει με τον φιλοενωτικό πατριάρχη Ιωάννη Βέκκο.^[37]

Η Σύνοδος της Λυών

Οι Βυζαντινοί απεσταλμένοι συμμετείχαν στην Β΄ Σύνοδο της Λυών (24 Ιουνίου 1274), παρουσίασαν μια επιστολή του αυτοκράτορα σφραγισμένη με ένα Χρυσόβουλο και δύο άλλες από τον γιο του Ανδρόνικο και τον κλήρο της Κωνσταντινούπολης. Στην τέταρτη και τελευταία φάση της Συνόδου η Ένωση των δύο εκκλησιών έγινε δεκτή, τις επιστολές ανάγνωσαν για πρώτη φορά μετά από δύο αιώνες εκπρόσωποι και των δύο εκκλησιών. Ο Μιχαήλ Η΄ είχε διπλό κέρδος από την Ένωση, νομιμοποιήθηκε ως αυτοκράτορας της Κωνσταντινούπολης και εξασφάλισε τα σύνορα του από τους δυτικούς επιδρομείς, ο Κάρολος ο Ανδεγαυός δεν είχε κανέναν λόγο να ισχυρίζεται Σταυροφορία εναντίον του.^[38] Ο πάπας Γρηγόριος Ι΄ δέχτηκε την πρόταση του Μιχαήλ Η΄ για Σταυροφορία στην Ανατολή ώστε να ανακτήσουν τις πόλεις από τους Τούρκους, ο θάνατος του Γρηγόριου τον Ιανουάριο του 1276 άφησε τα σχέδια στα χαρτιά.^[39] Στην Κωνσταντινούπολη ταυτόχρονα ξέσπασαν έντονες διαμαρτυρίες για την Ένωση από το σύνολο του λαού, οι ισχυρότερες αντιδράσεις προήλθαν από τους οπαδούς του πρώην πατριάρχη Αρσένιου, γνωστούς ως "Αρσενίτες".^[40] Η ίδια η αδελφή του Μιχαήλ Η΄ Ειρήνη Ευλογία Παλαιολογίνα ανήκε στους φανατικότερους αντιπάλους της Ένωσης, δραπέτευσε στην κόρη της Μαρία Παλαιολογίνα Καντακουζηνή που ήταν Τσαρίνα των Βουλγάρων και άρχισε να συνωμοτεί κατά του αδελφού της. Οι σημαντικότεροι αντίπαλοι του ήταν οι γιοι του Μιχαήλ της Ηπείρου Νικηφόρος Α΄ Κομνηνός Δούκας και ο ετεροθαλής αδελφός του Ιωάννης Α΄ Δούκας, υποστήριξαν με φανατισμό τους Ανθενωτικούς. Ο Μιχαήλ Η΄ τους αντιμετώπισε αρχικά με επιείκεια και με την ελπίδα να ηρεμήσουν αλλά όταν είδε ότι οι αντιδράσεις έγιναν μεγαλύτερες κατέφυγε σε βία. Πολλοί Ανθενωτικοί τυφλώθηκαν ή εξορίστηκαν, δύο μοναχοί ο Μελέτιος και ο Ιγνάτιος τιμωρήθηκαν σκληρά, στον έναν κόπηκε η γλώσσα και ο άλλος τυφλώθηκε. Πολλοί αυτοκρατορικοί αξιωματούχοι απειλήθηκαν με σκληρές τιμωρίες και η ποινή του θανάτου εφαρμόστηκε ακόμα και σε αυτούς που κατείχαν φυλλάδια εναντίον του αυτοκράτορα.^[41] Ο Μιχαήλ Γιαννακόπουλος σημειώνει "η ένταση αυτών των ταραχών ισοδυναμούσε με εμφύλιο πόλεμο, το τίμημα για την Ένωση ήταν πολύ βαρύ".^[42]

Η κατάσταση γινόταν όλο και πιο απελπιστική για τον Μιχαήλ Η΄, οι Αρσενίτες εξαπλώθηκαν σε όλες τις ανατολικές επαρχίες που ήταν από την αρχή δυσαρεστημένες έντονα εναντίον του λόγω της συμπεριφοράς του στον Ιωάννη Δ΄ Λάσκαρη. Ο Βρυώνης έγραψε "αποχώρησαν ομαδικά από τον Βυζαντινό στρατό και προτίμησαν να προσχωρήσουν στους Τούρκους". Η προσπάθεια του να καθαρίσει την κοιλάδα του Μαιάνδρου απέτυχε, οι Τουρκομάνοι κατέκτησαν την Αντιόχεια του Μαιάνδρου (1278) και αργότερα (1282) το Αϊδίνιο και την Νύσα Καρίας.^[43] Ο Ιωάννης Α΄ Δούκας συγκάλεσε Σύνοδο στην Υπάτη (1 Μάϊου 1277) με την οποία αναθεμάτισε τον αυτοκράτορα, τον πάπα και τον ενωτικό πατριάρχη ως Αιρετικούς.^[44] Ο Μιχαήλ Η΄ απάντησε με Σύνοδο στην Αγία Σοφία στην οποία αναθεματίστηκαν ο Νικηφόρος Α΄ Κομνηνός Δούκας και ο Ιωάννης Α΄ Δούκας. Ο Ιωάννης Α΄ Δούκας απάντησε με νέα Σύνοδο ξανά στην Υπάτη τον Δεκέμβριο του 1277, συμμετείχαν 8 επίσκοποι και 100 μοναχοί, αναθεματίστηκαν ξανά ο αυτοκράτορας, ο πάπας και ο πατριάρχης.^[45] Οι μάχες του Μιχαήλ Η΄ κατόπιν είχαν κατόπιν κάποιες επιτυχίες, προσπάθησε να εκμεταλλευτεί τον Βουλγαρικό εμφύλιο που ξέσπασε την δεκαετία του 1270 αλλά ο στρατός του συνετρίβη από τις δυνάμεις του αυτοκράτορα Ιβάιλο. Ο Μιχαήλ Η΄ τοποθέτησε για κάποιο χρονικό διάστημα στον θρόνο της Βουλγαρίας τον γαμπρό του Ιβάν Ασέν Γ΄ αλλά μετά την ήττα των Βυζαντινών στην Μάχη της Ντεβίνα τον ανάγκασε να δραπετεύσει. Αργότερα ωστόσο κατόρθωσε να κατακτήσει από τους Βούλγαρους την Θράκη αν και η θέση του απέναντι στην Δεύτερη Βουλγαρική Αυτοκρατορία ήταν πάντοτε ασταθής. Ο Μιχαήλ Η΄ έστειλε κατόπιν (1275) έναν στρατό εναντίον της Θεσσαλίας και έναν στόλο 73 πλοίων με στόχο να διαλύσουν τα Λατινικά κρατίδια του Ελληνικού χώρου. Ο στρατός του γνώρισε ξανά την συντριβή στην Μάχη των Νέων Πατρών αλλά ο στόλος του πέτυχε μια αποφασιστική νίκη στην Ναυμαχία της Δημητριάδος.^[46] H τελευταία μεγάλη επιτυχία του Μιχαήλ Η΄ εναντίον των δυτικών σημειώθηκε όταν ο Κάρολος ο Ανδεγαυός έστειλε τον στρατηγό του Ούγο του Συλί με 8000 άνδρες, ανάμεσα τους και 2.000 ιππείς. Ο Ούγος του Συλί κατέλαβε το Βουθρωτό (1280) και ξεκίνησε την Πολιορκία του Βερατίου (1280-1281) αλλά ο Βυζαντινός στρατηγός Μιχαήλ Ταρχανειώτης έφτασε τον Μάρτιο του 1281 τον συνέλαβε και τον αιχμαλώτισε, ο στρατός του δραπέτευσε. Ο Μιχαήλ Γιαννακόπουλος έγραψε "η επιτυχία αυτή του Μιχαήλ ανάγκασε τον Κάρολο να εγκαταλείψει τα σχέδια του για χερσαία κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, οι ελπίδες του περιορίστηκαν μόνο στο ναυτικό.^[47]

Ο Σικελικός Εσπερινός

Ο νέος εκλεγμένος Πάπας Μαρτίνος Δ΄ (22 Φεβρουαρίου 1281) Γάλλος στην καταγωγή ήταν όπως τον καταγράφει ο Μιχαήλ Γιαννακόπουλος "τυφλός οπαδός του Καρόλου".^[48] Ο Κάρολος ο Ανδεγαυός ήταν πλέον βέβαιος ότι θα κατακτήσει την Κωνσταντινούπολη και ξεκίνησε την προετοιμασία του στρατού του. Την επόμενη κίνηση την έκανε ο ίδιος ο Πάπας Μαρτίνος Δ΄ που αφόρισε τον Μιχαήλ Η΄, με τον τρόπο αυτό τορπίλισε την Ένωση των εκκλησιών που είχε πραγματοποιηθεί στην Σύνοδο της Λυών.^[49] Ο Κάρολος ο Ανδεγαυός συγκέντρωσε μια τεράστια στρατιωτική δύναμη η οποία υπερείχε σημαντικά του στρατού που κατείχε ο Μιχαήλ Η΄. Ο Μαρίνος Σανούδος καταγράφει 100 πλοία στην Σικελία, 300 στην Νάπολη, την Προβηγκία και άλλες Ελληνικές περιοχές, τα εδάφη αυτά του παρείχαν 8.000 ιππείς. Ο Κάρολος ο Ανδεγαυός είχε επίσης έναν τεράστιο κατάλογο από συμμάχους που απαριθμούσαν τους βασιλείς της Γαλλίας, της Ουγγαρίας, των Σέρβων, των Βουλγάρων, το Δεσποτάτο της Ηπείρου, τους εχθρούς του Μιχαήλ στο Βυζάντιο και την Δημοκρατία της Βυζαντίου.^[50] Ο Μιχαήλ Θ΄ αναζήτησε απεγνωσμένα συμμάχους για να τον αντιμετωπίσει, ο Ντόναλντ Νίκολ καταγράφει τον Μαμελούκο Σουλτάνο της Αιγύπτου που "του παρείχε πλοία" και τους Τατάρους της Χρυσής Ορδής.^[51] Οι απεσταλμένοι του στην αυλή του Ροδόλφου Α΄ της Γερμανίας δέχτηκαν ψυχρή υποδοχή αλλά ο Πέτρος Γ΄ της Αραγωνίας που είχε τους λόγους του να πολεμήσει τον Κάρολο στάθηκε πρόθυμος να τον βοηθήσει. Ο Μιχαήλ Γιαννακόπουλος έγραψε ότι η σύζυγος του Πέτρου Γ΄ Κωνσταντία Χοενστάουφεν της Σικελίας ήταν κόρη του Μανφρέδου, συνεπώς είχε δικαιώματα στην Σικελία και θεωρούσε τον Κάρολο σφετεριστή. Ο Πέτρος Γ΄ δέχτηκε όλους τους δραπέτες από την Σικελία ειδικά τον διπλωμάτη Ιωάννη Προκίδα.^[52] Το δυστύχημα ωστόσο για τον Μιχαήλ Η΄ ήταν ότι η Αραγωνία βρισκόταν πολύ μακριά από την Κωνσταντινούπολη.^[53]

Λίγο πριν την αναχώρηση του Καρόλου ξέσπασε εξέγερση που έμεινε γνωστή ως Σικελικός Εσπερινός (30 Μαρτίου 1282). Ο Κάρολος ο Ανδεγαυός έστειλε τέσσερα πλοία για να τους αντιμετωπίσει αλλά όταν οι επαναστάτες κατέλαβαν την Μεσσήνη διέταξε τους άνδρες του να συγκεντρωθούν για να προχωρήσουν σε εκστρατεία εναντίον του Μιχαήλ Η΄. Οι επαναστάτες εν τω μεταξύ κατέστρεψαν ολόκληρο το οπλοστάσιο της Μεσσήνης με αποτέλεσμα να εισέλθει ο Πέτρος Γ΄ της Αραγωνίας και να γίνει μαζί με την σύζυγο του κύριος της Σικελίας.^[54] Με την Βούλα του Πάπα Μαρτίνου Δ΄ αφορίστηκαν ο Μιχαήλ Η΄, ο Πέτρος Γ΄ της Αραγωνίας και ο Ιωάννης Προκίδας, αφορίστηκε επίσης ο απεσταλμένος του Μιχαήλ Η΄ Βενέδικτος Ζαχαρίας ως δημιουργός της συμμαχίας με υποκινητή τον Μιχαήλ.^[55] Είναι δε βέβαιο, ότι αναμεμειγμένη στα γεγονότα είναι η γνωστή Βυζαντινή διπλωματία του παρασκηνίου, στην οποία ήταν αξεπέραστος ο Μιχαήλ, συνοδευόμενη από υποσχέσεις και χρυσάφι. Ο Μιχαήλ Η΄ υποκίνησε κατόπιν εξεγέρσεις στην Κρήτη, ηγέτες τους ήταν ο Γεώργιος και ο Θεόδωρος Χορτάτζης στο Ρέθυμνο, διατηρήθηκαν έξι χρόνια. Ο στόχος του ήταν να τιμωρήσει την Δημοκρατία της Βενετίας που κατείχε την Κρήτη και ήταν σύμμαχος του Καρόλου του Ανδεγαυού.^[56]

Θάνατος

Απαλλαγμένος από την απειλή των Ανδεγαυών, ο Μιχαήλ πλέον στράφηκε κατά των ανατολικών εχθρών του κράτους. Πέθανε στο Παχώμιο της Ανατολικής Θράκης το Δεκέμβριο του ίδιου έτους. Ο διάδοχός του Ανδρόνικος μετέφερε τη σορό του στη Θράκη, όπου ενταφιάστηκε χωρίς να ψαλεί νεκρώσιμη ακολουθία. Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος είχε πεθάνει ως «λατινόφρων».

Απολογισμός

Η εποποιία του Μιχαήλ, ιδρυτή της δυναστείας των Παλαιολόγων, της μακροβιότερης Βυζαντινής δυναστείας, ήταν αδιαμφισβήτητα πλαισιωμένη από σημαντικές επιτυχίες. Στα χέρια του κατέστη δυνατή η ολοκλήρωση του σημαντικού έργου του Ιωάννη Γ' Δούκα Βατάτζη. Επανακτώντας την Πόλη και μεταφέροντας εκεί το κρατίδιο της Νικαίας, ο Μιχαήλ κατορθώνει να ενισχύσει τη Βυζαντινή παρουσία κυρίως μέσα από έντονη διπλωματική δραστηριότητα. Είναι αδιαμφισβήτητα ο κορυφαίος διπλωμάτης Βυζαντινός Αυτοκράτορας^[57] που συνέχισε μια μακραίωνη παράδοση επιτυχών ελιγμών υπό τις δυσμενέστερες συνθήκες. Παρ’ όλα αυτά, δε δίστασε να κάνει χρήση στρατιωτικών μέσων, όταν έβλεπε στη χρήση αυτή άμεσα και σίγουρα πλεονεκτήματα. Μεγαλύτερες δυσκολίες συνάντησε στην προσπάθειά του για ένωση των Εκκλησιών, ιδέα στην οποία πίστευε ότι θα βασιστεί η μακροβιότητα του κράτους του. Δυστυχώς, υποεκτίμησε την εμμονή των Ορθοδόξων στο δόγμα και τις λειτουργικές τους συνήθειες, με αποτέλεσμα μέχρι την εποχή του θανάτου του, να θεωρείται από το λαό του ο ίδιος «ο επί γης αντιπρόσωπος του Κυρίου», προδότης της πίστεως. Τέλος, δεν ήταν και ιδιαίτερα επιτυχής στη διαχείριση των οικονομικών του κράτους, κυρίως υπό το βάρος της πολυέξοδης διπλωματικής πολιτικής του.

Οικογένεια

Ο Μιχαήλ Η' νυμφεύτηκε το 1253 τη Θεοδώρα Βατάτζαινα, κόρη του Ιωάννη Βατάτζη (ανιψιού του Ιωάννη Γ' Βατάτζη) και της Ευδοκίας Αγγελίνας. Είχε τέκνα:^[58]

• Μανουήλ, απεβ. σε βρεφική ηλικία
• Ειρήνη π. 1256-πριν το 1328, παντρεύτηκε τον Ιβάν Γ΄ των Μίτσο-Ασέν ηγεμόνα Βουλγάρων. Ο γιος του:
  • Ανδρόνικος είχε κόρη την:
    • Ειρήνη, παντρεύτηκε τον Ιωάννη ΣΤ΄ Καντακουζηνό.
• Ανδρόνικος Β΄ 1259-1332, Αυτοκράτορας των Ρωμαίων.
• Θεοδώρα, παντρεύτηκε τον Δαβίδ ΣΤ΄ της Γεωργίας από τον Οίκο των Βαγρατιδών.
• Άννα π. 1260-1299/1300, παντρεύτηκε τον Δημήτριο (Μιχαήλ) Άγγελο, γιο του Μιχαήλ Β' δεσπότη Ηπείρου.
• Κωνσταντίνος 1261-1306, δεσπότης, νυμφεύτηκε την Ειρήνη Ραούλαινα. Ο γιος του:
  • Ιωάννης, νυμφεύτηκε την Ειρήνη, κόρη του Θεοδώρου Μετοχίτη και είχε κόρη τη:
    • Μαρία, παντρεύτηκε τον Στέφαν-Ουρός Γ΄ των Νεμάνιτς βασιλιά της Σερβίας.
• Θεόδωρος π. 1263-μετά το 1310.
• Ευδοκία π. 1265-1302, παντρεύτηκε τον Ιωάννη Β' Μεγάλο Κομνηνό αυτοκράτορα της Τραπεζούντας.

Από ερωτική σχέση με κάποια (Διπλο)Βατάτζαινα, απέκτησε τις:

• (νόθη) Ευφροσύνη, παντρεύτηκε τον Νογκάι Χαν της Χρυσής Ορδής των Μογγόλων.
• (νοθη) Μαρία, παντρεύτηκε τον Αμπακά Χαν των Ιλχανιδώων της Περσίας.

Νομίσματα

Ο Μιχαήλ Η’ εισήγαγε τα αργυρά βασιλικά και αντικατέστησε τα τραχέα εκ κράματος με τα τραχέα χαλκά. Κατά τα τρία πρώτα χρόνια της βασιλείας του (ως το 1261) έκοψε στη Μαγνησία χρυσά υπέρπυρα, ένα αργυρό βασιλικόν, τραχέα αργυρά, τραχέα χαλκά, και χαλκά τεταρτηρά. Μερικά τραχέα χαλκά τα έκοψε και στη Θεσσαλονίκη.

Μετά το 1261, κόβει τραχέα αργυρά και τραχέα χαλκά στην Κωνσταντινούπολη και στη Θεσσαλονίκη με συμβασιλέα τον γιο του Ανδρόνικο Β’.

Στο υπέρπυρον παριστάνεται γονατιστός μπροστά στο Χριστό. Επάνω του ο αρχάγγελος Μιχαήλ σε προτομή. Στην άλλη όψη η Θεοτόκος.^[59]

Πρόγονοι

Δείτε επίσης

• Οίκος των Παλαιολόγων
• Γενεαλογία Βυζαντινών Αυτοκρατόρων