Ποίηση

Η ποίηση είναι μία από τις δύο βασικές κατηγορίες του λόγου, η άλλη κατηγορία είναι ο πεζός λόγος, η πεζογραφία, η οποία στη γενική σημασία της είναι το σύνολο των πεζών έργων (όχι μόνο των καθαρά λογοτεχνικών) μιας γραμματείας. Η ποίηση ήταν ανέκαθεν δύσκολο να οριστεί,^{[σημ. 1]} έχουν υπάρξει όμως διάφοροι ενδεικτικοί ορισμοί ανά τους αιώνες. Σύμφωνα με τον σημαντικό Αργεντινό συγγραφέα Χόρχε Λουίς Μπόρχες, «Ποίηση είναι η έκφραση του ωραίου, διαμέσου λέξεων περίτεχνα υφασμένων μεταξύ τους».^[2]

Ο χορός των Μουσών με τον Απόλλωνα.
Μπαλντασσάρε Περούτσι, 16ος αιώνας.

Η ποίηση διαφέρει σε πολλά σημεία από την επιστημονική πεζογραφία.^{[σημ. 2]} Οι διαφορές είναι και εξωτερικές και εσωτερικές. Πρώτα-πρώτα τα ποιήματα είναι γραμμένα σε στίχους, σε σειρές λέξεων, που έχουν ρυθμό και μέτρο, δηλαδή οι συλλαβές τους κυλούν με έναν ορισμένο τρόπο, ώστε να παρουσιάζουν στο αυτί ευχάριστο αποτέλεσμα. Αντίθετα, στο επιστημονικό πεζογράφημα τα νοήματα είναι διατυπωμένα σε προτάσεις, που η μια ακολουθεί την άλλη με βάση τους κανόνες της γραμματικής και της επιστήμης. Οι εσωτερικές διαφορές είναι και αυτές μεγάλες. Ο ποιητής χρησιμοποιεί τη φαντασία για να δημιουργήσει συγκίνηση στον αναγνώστη ή ακροατή. Απευθύνεται στο συναίσθημα και όχι τη νόηση, όπως ο επιστήμονας πεζογράφος.^{[σημ. 3]}

Η ποίηση είναι το αρχαιότερο λογοτεχνικό είδος και από πολλούς θεωρείται η υψηλότερη τέχνη, η ουσία της τέχνης, η τέχνη των τεχνών.^[5] Πριν την επινόηση της γραφής, ο άνθρωπος ήταν αδύνατο να αναπτύξει την τέχνη του πεζού λόγου και να απομνημονεύσει ένα πεζογράφημα. Ποιήματα όμως (όπως επιφωνηματικές επικλήσεις και ύμνους στους θεούς, θρήνοι και ξεσπάσματα χαράς) έπλασε πολύ νωρίς ο πρωτόγονος άνθρωπος, συνδυασμένα με μουσική και χορό.^[6]

Η Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης εορτάζεται κάθε χρόνο στις 21 Μαρτίου.

Ποιητικά γένη

Τα γένη της ποίησης είναι τρία.^[7]

• Η επική ποίηση είναι το αρχαιότερο είδος ποίησης και το αρχαιότερο έπος είναι το Έπος του Γκιλγκαμές του 2.100 π.Χ. από την περιοχή της Βαβυλωνίας. Τα έπη ασχολούνται με την περιγραφή και αφήγηση λόγων, πράξεων και κατορθωμάτων θεών (θρησκευτικό έπος) και ηρώων (ηρωικό έπος). Στο έπος, ο ποιητής αφηγείται σε τρίτο πρόσωπο μια ιστορία, την οποία δανείζεται από τον μύθο, έχει εκτεταμένο μέγεθος (μπορεί να αποτελείται από χιλιάδες στίχους) και συνήθως γράφεται και απαγγέλλεται σε εξάμετρους στίχους. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια του Ομήρου είναι τα αρχαιότερα ελληνικά έπη, η Μαχαμπαράτα και η Ραμαγιάνα τα αρχαιότερα ινδικά έπη, από την ελληνιστική εποχή διασώθηκε το έπος Αργοναυτικά του Απολλωνίου του Ροδίου, έπη της ρωμαϊκής εποχής είναι η Αινειάδα του Βιργιλίου και οι Μεταμορφώσεις του Οβιδίου, το γνωστότερο έπος του μεσαίωνα είναι η Θεία Κωμωδία του Δάντη, και της νεότερης εποχής ο Χαμένος Παράδεισος του Τζον Μίλτον. Το Έπoς του Διγενή Ακρίτα του 11ου - 12ου αιώνα σηματοδοτεί την αρχή της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ενώ σύγχρονα νεοελληνικά έπη αποτελούν ο Διάκος του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη και η Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη.

• Στη λυρική ποίηση, ο ποιητής περιγράφει σε πρώτο πρόσωπο μία εικόνα ή μία κατάσταση, αποφεύγοντας συνήθως την εξιστόρηση μύθου. Χρησιμοποιεί διηγηματικά στοιχεία για να παραδειγματίσει, να φρονηματίσει ή να εξωτερικεύσει προσωπικά συναισθήματα, σκέψεις και εντυπώσεις και μάλιστα με τη χρήση άφθονων εκφραστικών μέσων (π.χ. σχήματα λόγου: πλεονασμούς, παρομοιώσεις, ομοιοκαταληξίες, μεταφορές κ.ά.). Είναι η ποίηση της καθημερινότητας, του ανθρώπου που ζει κοινωνικοπολιτικές μεταβολές και δεν επιμένει σε ακλόνητες αξίες και υψηλούς χαρακτήρες, στοιχεία τα οποία συναντάμε στο έπος, αλλά ασχολείται με τα απλά προβλήματα καθημερινής ζωής. Το μέγεθος του λυρικού ποιήματος είναι σύντομο (μπορεί να περιορίζεται σε μόνο δύο στίχους). Η λυρική ποίηση είναι αδόμενη (τραγουδιέται) και έχει μεγάλη ποικιλία μέτρων κάτι που διευκολύνει τη συνοδεία της από μουσικό όργανο. Αρχαία λυρικά ποιήματα ήταν οι ωδές, οι ύμνοι (μελική ποίηση) και οι διθύραμβοι, τα εγκώμια, οι παιάνες (χορική ποίηση). Από τα σύγχρονα ποιήματα τα πιο πολλά είναι λυρικά, ενώ και ο εθνικός ποιητής της Ελλάδας Διονύσιος Σολωμός, αλλά και οι δύο μοναδικοί Έλληνες ποιητές βραβευμένοι με Νόμπελ Λογοτεχνίας, ο Γιώργος Σεφέρης και ο Οδυσσέας Ελύτης, υπήρξαν κατά κύριο λόγο λυρικοί ποιητές.

• Η δραματική ποίηση συνταιριάζει έπος και λυρισμό σε μορφή θεατρική. Στο δράμα, ο ποιητής γράφει σε δεύτερο πρόσωπο. Διηγείται και παρουσιάζει (συνήθως επί σκηνής) ιστορίες οι οποίες έχουν αντλήσει το θέμα τους από κάποιον μύθο. Τα δράματα έχουν μεσαίο μέγεθος, όχι πάνω από 1000 - 1600 στίχους και αποτελούνται από μεικτά μέτρα. Τέτοια είναι οι τραγωδίες, οι κωμωδίες και τα σατυρικά δράματα της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας, τα λειτουργικά δράματα, τα μυστήρια, τα θαύματα, οι ηθικές αλληγορίες, οι φάρσες, οι μωρίες και οι μάσκες του μεσαιωνικού θεάτρου, οι τραγωδίες και οι κωμωδίες των Λόπε δε Βέγα και Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, οι τραγωδίες των Ρακίνα και Φρίντριχ Σίλερ, οι κωμωδίες του Μολιέρου, και από τους σύγχρονους Έλληνες οι τραγωδίες του Άγγελου Σικελιανού και του Νίκου Καζαντζάκη.

• Τέλος, πέρα από τα τρία κύρια άνω γένη, υπάρχει και η διδακτική ποίηση, με αντιπροσωπευτικό ποιητή τον Ησίοδο. Με τη διδακτική ποίηση παρέχονταν συμβουλές και νουθεσίες. Στη σύγχρονη εποχή, τη διδακτική ποίηση ανανέωσε ο Κωνσταντίνος Καβάφης.^[7]

Σχέση με άλλες τέχνες

Η ποίηση είναι ένα όνομα που δίνουμε σε όλες τις τέχνες γενικά,^{[σημ. 4]} αλλά η ποίηση σχετίζεται κυρίως με τη μουσική και τη ζωγραφική. Σύμφωνα με τον Στεφάν Μαλαρμέ, «Η ποίηση είναι προπάντων μουσική»,^[9] ενώ σύμφωνα με τον Σιμωνίδη τον Κείο, «Η ζωγραφική είναι ποίηση που σιωπά, και η ποίηση ζωγραφική που μιλά».^[10]

Ποιητές

Οι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που υποστήριξαν ότι οι ποιητές θεμελίωσαν και προώθησαν την πολιτισμένη κοινωνία,^[11] ενώ είναι διάσημη η τελευταία πρόταση του ημιτελούς δοκιμίου Υπεράσπιση της ποίησης του Άγγλου ποιητή Πέρσι Σέλλεϋ: «Οι ποιητές είναι οι ανεπίσημοι νομοθέτες του κόσμου».^{[5] [σημ. 5]}

Από τους μεγαλύτερους ποιητές του κόσμου είναι οι αρχαίοι Έλληνες επικοί Όμηρος και Ησίοδος, οι τραγικοί Αισχύλος, Σοφοκλής και Ευριπίδης, οι κωμικοί Αριστοφάνης και Μένανδρος, και οι λυρικοί Πίνδαρος, Αλκαίος και Σαπφώ. Κατά τη νεότερη εποχή ξεχωρίζει η ποιητική δημιουργία του Δάντη, του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, του Τζον Μίλτον, του Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε, του Φρίντριχ Σίλερ, του Χάινριχ Χάινε, του Βίκτωρ Ουγκώ. Η νεοελληνική ποιητική μούσα μάς χάρισε τα θαυμάσια δημοτικά τραγούδια και τα ποιήματα γνωστών ποιητών, όπως ο Ανδρέας Κάλβος, ο Διονύσιος Σολωμός, ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, o Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο Κωστής Παλαμάς, ο Ανδρέας Εμπειρίκος, ο Νίκος Εγγονόπουλος, ο Γιάννης Ρίτσος, ο Νίκος Γκάτσος κ.ά.

Οι αρχαίοι Έλληνες ανέπτυξαν ιδιαίτερα την ποίηση και συγκεκριμένα το έπος, τη λυρική ποίηση και το δράμα ως ποιητικά είδη, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει πως δεν άνθισαν και άλλα είδη, όπως η βουκολική ποίηση. Αξιοσημείωτο είναι ότι πέντε από τις εννέα Μούσες ήταν προστάτιδες των διαφόρων ειδών της ποίησης.^[7]

Ποιητικές σχολές

Ανάλογα πάλι με το περιεχόμενο και την τεχνοτροπία του ποιητή η ποίηση χωρίζεται σε σχολές.^[7]

1. Ρομαντική, όπου δεν κυριαρχεί η λογική, αλλά το συναίσθημα. Ο ρομαντικός ποιητής συγκρούστηκε με τον κλασικισμό και το ορθολογικό πνεύμα του διαφωτισμού. Αμφισβήτησε όλους τους κανόνες, την τυποποίηση, τις ηθικές αξίες του κλασικού παρελθόντος και, γενικά, την παράδοση. Στη θέση όλων αυτών τοποθέτησε το συναίσθημα και τη φαντασία, το απόλυτο και το υπερβολικό, το συγκινησιακό και το ιδανικό. Γενικότερα, ο ρομαντισμός ξέφυγε από τα στενά πλαίσια της τέχνης και διαμόρφωσε μια στάση ζωής. Γι' αυτό και δεν υπήρξε απλά ένα λογοτεχνικό ή καλλιτεχνικό ρεύμα, αλλά ένα αληθινό κίνημα, μια πνευματική επανάσταση. Ο ρομαντισμός αγκάλιασε τους αγώνες των λαών για ελευθερία, δημοκρατία και εθνική ανεξαρτησία και ενστερνίστηκε τα ιδανικά της επανάστασης και της πολιτικής δράσης. Ο νεοελληνικός ρομαντισμός εκπροσωπήθηκε κυρίως από τη λεγόμενη Παλαιά Αθηναϊκή Σχολή, με ενδεικτικούς εκπροσώπους τους Παναγιώτη Σούτσο, Αλέξανδρο Κ. Σούτσο, Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή, Δημήτριο Παπαρρηγόπουλο, Ιωάννη Καρασούτσα, Γεώργιο Ζαλοκώστα, Θεόδωρο Ορφανίδη, Σπυρίδων Βασιλειάδη, Αχιλλέα Παράσχο κ.ά.
2. Παρνασσική, όπου κυριαρχεί η προσπάθεια του ποιητή να πλάσει τέλειους στην εμφάνιση στίχους. Ο παρνασσισμός ξεκίνησε από τη Γαλλία και κυριάρχησε στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία το διάστηµα 1850 - 1880. Ο παρνασσισμός εμφανίστηκε ως αντίδραση προς τον ρομαντισμό. Οι παρνασσικοί ποιητές επεδίωξαν την απουσία κάθε συναισθήματος, πάθους ή έντασης, καθώς θέλησαν να εκφράσουν την ηρεμία, τη γαλήνη, την απάθεια και γι' αυτό τον σκοπό υιοθέτησαν ως ένα βαθμό την πλαστικότητα και την αρμονία της κλασικής τέχνης. Για τους παρνασσικούς ποιητές, το ποίημα έπρεπε να έχει την ομορφιά ενός αρχαίου αγάλματος. Στη νεοελληνική λογοτεχνία ο παρνασσισμός έκανε την εμφάνισή του με την ποιητική γενιά του 1880, τη λεγόμενη Νέα Αθηναϊκή Σχολή. Παρνασσικά ποιήματα έγραψαν κυρίως οι ποιητές: Κωστής Παλαµάς, Λορέντζος Μαβίλης, Ιωάννης Γρυπάρης, Γεώργιος Δροσίνης, αλλά και μεταγενέστεροι ποιητές όπως ο Άγγελος Σικελιανός και ο Κώστας Βάρναλης.
3. Συμβολική, όπου με τη μουσική επεξεργασία του στίχου (μουσικότητα, ρυθμός κ.λπ.) σε συνδυασμό με το νόημα δημιουργείται συγκίνηση στον αναγνώστη. Ο συμβολισμός είναι ένα ρεύμα που εμφανίστηκε στη Γαλλία στα τέλη του 19ου αιώνα και επηρέασε κυρίως την ποίηση και λιγότερο τη μουσική και τη ζωγραφική. Ο συμβολισμός εμφανίστηκε ως διπλή αντίδραση, τόσο στον ρομαντικό στόμφο και τη ρητορεία όσο και στην παρνασσιστική απάθεια, αντικειμενικότητα και ακαμψία στον στίχο. Και στη νεοελληνική λογοτεχνία ο συμβολισμός ήρθε για να απαλλάξει οριστικά την ποίηση από τη φλυαρία και τη μεγαλοστομία του ρομαντισμού, αλλά και από την απάθεια του παρνασσισμού. Αυθεντικοί συμβολιστές υπήρξαν οι Γιάννης Καμπύσης, Σπήλιος Πασαγιάννης και Κωνσταντίνος Χατζόπουλος. Συμβολικά στοιχεία όμως και επιρροές εντοπίζονται και σε ποιητές όπως οι Λορέντζος Μαβίλης, Ιωάννης Γρυπάρης, Λάμπρος Πορφύρας, Κωστής Παλαμάς, Κωνσταντίνος Καβάφης, Μιλτιάδης Μαλακάσης, Ζαχαρίας Παπαντωνίου, Απόστολος Μελαχρινός κ.ά. Λίγο αργότερα έκαναν την εμφάνισή τους οι ποιητές της Γενιάς του ’20, οι οποίοι συνήθως κατατάσσονται στη λεγόμενη ομάδα του νεοσυμβολισμού: Κώστας Καρυωτάκης, Κώστας Ουράνης, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Τέλλος Άγρας, Μήτσος Παπανικολάου, Μαρία Πολυδούρη κ.ά.^[7]

Νεοελληνικές ποιητικές σχολές

Ακολουθούν ονομαστικά ορισμένες νεοελληνικές ποιητικές σχολές.

1. Επτανησιακή σχολή
2. Α΄ Αθηναϊκή Σχολή
3. Νέα Αθηναϊκή Σχολή
4. Γενιά του ’20
5. Γενιά του '30
6. Πρώτη μεταπολεμική ποιητική γενιά
7. Δεύτερη μεταπολεμική ποιητική γενιά
8. Τρίτη μεταπολεμική ποιητική γενιά ή Γενιά του '70 (λέγεται και γενιά της αμφισβήτησης)
9. Τέταρτη μεταπολεμική ποιητική γενιά ή Γενιά του '80 (λέγεται και γενιά του ιδιωτικού οράματος)^[7]

Αστεροειδής

• Ο αστεροειδής 946 Ποίηση (Poësia), που ανακαλύφθηκε το 1921, πήρε το όνομά του από την προσωποποίηση της ποίησης.

Δείτε επίσης

• Ελεύθερος στίχος
• Μετρική (λογοτεχνία)

Σημειώσεις

1. Ο Ευάγγελος Παπανούτσος σχετικά σημείωσε: «Η ουσία της ποίησης είναι το μεγάλο πρόβλημα της Αισθητικής. Αν για κάθε καλή τέχνη πάντα μένει κάτι ανεξήγητο σε οποιαδήποτε εξήγησή της, στην ποίηση –ένα όνομα που συνήθως δίνουμε όχι σε μια ορισμένη τέχνη, αλλά σ' όλες γενικά– τα ανεξήγητα είναι, πολύ φυσικά, τόσα, ώστε ενώ δε θα μας επέτρεπαν ίσως να μιλήσουμε για ζωγραφικό ή αρχιτεκτονικό μυστήριο, και οι δυσκολότεροι ακόμη ανέχονται τον όρο: ποιητικό μυστήριο.»^[1]
2. Εν αντιθέσει με την επιστημονική πεζογραφία, η ποίηση έχει πάρα πολλές ομοιότητες με τη λογοτεχνική (καλλιτεχνική) πεζογραφία, και ειδικά στη σύγχρονη εποχή τα όρια πολλές φορές είναι δυσδιάκριτα.
3. Με αυτή την κρίση διαφώνησε ο Διονύσιος Σολωμός στον γνωστό στοχασμό του: «Πρέπει πρώτα με δύναμη να συλλάβει ο νους, κι έπειτα η καρδιά θερμά να αισθανθεί ό,τι ο νους εσυνέλαβε.».^[3] Κατά τον Λέων Τολστόι, οι άνθρωποι επικοινωνούν με το λόγο και με την τέχνη. Μεταβιβάζουν τις γνώσεις τους με το λόγο και τα αισθήματά τους με την τέχνη. Η τέχνη δεν έχει καμία σχέση ούτε με το (αντικειμενικό) κάλλος, ούτε με την (υποκειμενική) καλαισθησία, το καλό γούστο. Είναι τόσο καλύτερη, όσο ειλικρινέστερα εκφράζει τα αισθήματά του ο καλλιτέχνης. Τα αισθήματα αυτά μπορούν και οφείλουν να ιεραρχηθούν: τα καλύτερα είναι αυτά που εμψυχώνουν τον άνθρωπο και τον κάνουν να νιώσει πως είναι αδελφός με τους συνανθρώπους του και υιός του Θεού. Κατά συνέπεια, η καλύτερη τέχνη είναι αυτή που εκφράζει με τη μεγαλύτερη δυνατή ειλικρίνεια τα παραπάνω αισθήματα.^[4]
4. Κατά τον Έντγκαρ Άλλαν Πόε, «Το Ποιητικό Συναίσθημα μπορεί, βέβαια, να εκδηλωθεί με διάφορους τρόπους –στη Ζωγραφική, στη Γλυπτική, στην Αρχιτεκτονική, στον Χορό –ιδιαίτερα στη Μουσική– και, με μεγάλο εύρος εφαρμογών και πολύ χαρακτηριστικό τρόπο μάλιστα, στις διάφορες Αρχιτεκτονικές συνθέσεις Κήπων».^[8]
5. Ο Πέρσι Σέλλεϋ, πιο αναλυτικά, έγραψε: «Γιατί η γλώσσα παράγεται από τη φαντασία με τρόπο αυθαίρετο. Σχετίζεται αποκλειστικώς μάλιστα μόνο με τη σκέψη. Στις άλλες ωστόσο τέχνες, όλα τα απαιτούμενα υλικά, συνθήκες, όργανα, όντας σε μια αλληλεξάρτηση, παρεμβάλλονται ανάμεσα στη σύλληψη και την έκφραση. Ένας καθρέφτης είναι η γλώσσα που αντανακλά ότι πέφτει πάνω της. Τ' άλλα όλα δεν είναι παρά το σύννεφο που σκιάζει. Καθεμιάς όμως τέχνης το φως δεν παύει να συνιστά και το καθαυτό μέσο επικοινωνίας. Γι' αυτό, παρ' όλη την αυθεντική δύναμη μεγάλων δασκάλων των άλλων τεχνών, γλυπτών, ζωγράφων, μουσικών, η φήμη τους εν τούτοις υπολείπεται εκείνης των ποιητών, όσων δηλαδή χρησιμοποίησαν τη γλώσσα ως άλλα ιερογλυφικά της σκέψης τους. Γιατί δε θα μπορούσαν ποτέ δύο εκτελεστές ανάλογης δεξιοτεχνίας να δώσουν ίσης αξίας αποτέλεσμα, με την κιθάρα ο ένας, με την άρπα ο άλλος. Μόνον οι νομοθέτες και οι ιδρυτές των θρησκειών, για όσο καιρό διαρκούν οι θεσμοί τους, φαίνεται να ξεπερνούν σε φήμη τους ποιητές, ακριβολογώντας εδώ με τον όρο. Εάν, ωστόσο, αφαιρέσουμε το κολακευτικό μέρος που συνεπάγεται έναντι των μαζών η διδασκαλία τους, θα βλέπαμε ότι οι ποιητές στην υψηλότερη έκφρασή τους διατηρούν την υπεροχή.»^[5]