Abzakh dialect

Not to be confused with Abkhaz language.

The Abzakh dialect (Adyghe: Абдзахабзэ; Kabardian: Абдзахэбзэ) is one of the Adyghe language dialects.^[1] The Abzakh dialect is spoken by the Abzakh which are one of the largest Circassian population in the diaspora outside Republic of Adygea alongside Shapsugs.

Abzakh Adyghe dialect
Native to	Russia
Ethnicity	Abzakhs
Language family	Northwest Caucasian Circassian Adyghe Kuban River Abzakh Adyghe dialect
Language codes
ISO 639-3	–
Glottolog	abad1240

Phonology

Historically, Proto-Circassian had 6 distinct consonants:

• d͡ʒ ⟨дж⟩
• t͡ʃ ⟨ч⟩
• t͡ʃʼ ⟨кӏ⟩
• ɡʲ ⟨гь⟩
• kʲ ⟨кь⟩
• kʲʼ ⟨кӏь⟩

Then, in the Abzakh and Kabardian dialects, the affricate postalveolar consonants became fricative:

• d͡ʒ ⟨дж⟩ → ʒ ⟨ж⟩
• t͡ʃ ⟨ч⟩ → ʃ ⟨ш⟩ / ʒ ⟨ж⟩
• t͡ʃʼ ⟨кӏ⟩ → ɕʼ ⟨щӏ⟩
• t͡ʂ ⟨чъ⟩ → ʂ ⟨шъ⟩ / ʒ ⟨ж⟩
• t͡ʂʼ ⟨чӏ⟩ → ɕʼ ⟨щӏ⟩

For example:

• The Proto-Circassian word кӏэкӏьын "to come out from under" became щӏэкӏьын in Kabardian and ӏекӏьын in Abzakh.
• The Proto-Circassian word кӏэгъуэжьын "to regret" became щӏэгъуэжын in Kabardian & ӏегъуэжьын Abzakh.
• The Proto-Circassian word пакӏэ "mustache" became пащӏэ in both Kabardian & Abzakh.
• The Proto-Circassian word кӏалэ "boy; young man" became щӏалэ in Kabardian and ӏелэ in Abzakh.
• The Proto-Circassian word кӏымахуэ "summer" became щӏымахуэ in Kabardian and щӏымафэ in Abzakh.
• The Proto-Circassian word кӏэ "new" became щӏэ in both Kabardian & Abzakh.

But words like кӏьапсэ "rope", кӏьакуэ "short" & кӏьэ "tail" were still pronounced with kʲʼ.

Later on, in the majority of Circassian dialects (both Adyghe and Kabardian dialects), the velar consonants гь [ɡʲ], кь [kʲ] and кӏь [kʲʼ] became palato-alveolar consonants дж [d͡ʒ], ч [t͡ʃ] and кӏ [t͡ʃʼ] respectively. Now words like кӏапсэ "rope", кӏакуэ "short" & кӏэ "tail" were pronounced with t͡ʃʼ.

For example, in the following table, you can see how the words "new" & "tail" are distinct in all dialects except Bzhedug & Chemgui.

Word	Proto Circassian	Shapsug	Bzhedug Chemgui	Abzakh	Baslaney	Standard Kabardian	Some Kabardian dialects
tail	kʲʼa ⟨кӏьэ⟩	kʲʼa ⟨кӏьэ⟩	t͡ʃʼa ⟨кӏэ⟩	t͡ʃʼa ⟨кӏэ⟩	kʲʼa ⟨кӏьэ⟩	t͡ʃʼa ⟨кӏэ⟩	kʲʼa ⟨кӏьэ⟩
new	t͡ʃʼa ⟨кӏэ⟩	t͡ʃʼa ⟨кӏэ⟩	t͡ʃʼa ⟨кӏэ⟩	ʃʼa ⟨щӏэ⟩	t͡ʃʼa ⟨кӏьэ⟩	ʃʼa ⟨щӏэ⟩	ʃʼa ⟨щӏэ⟩
summer	t͡ʃʼəmaːxʷa ⟨кӏымахуэ⟩	t͡ʃʼəmaːfa ⟨кӏымафэ⟩	t͡ʃʼəmaːfa ⟨кӏымафэ⟩	ʃʼəmaːfa ⟨щӏымафэ⟩	t͡ʃʼəmaːxʷa ⟨кӏымахуэ⟩	ʃʼəmaːxʷa ⟨щӏымахуэ⟩	ʃʼəmaːxʷa ⟨щӏымахуэ⟩
mustache	paːt͡ʃʼa ⟨пакӏэ⟩	paːt͡ʃʼa ⟨пакӏэ⟩	paːt͡ʃʼa ⟨пакӏэ⟩	paːʃʼa ⟨пащӏэ⟩	paːt͡ʃʼa ⟨пакӏэ⟩	paːʃʼa ⟨пащӏэ⟩	paːʃʼa ⟨пащӏэ⟩

Affricate to fricative

The unaspirated postalveolar sibilant affricate consonants ч [t͡ʃ] and чъ [t͡ʂ] in most Adyghe dialects (e.g. Temirgoy) became щ [ɕ] and шъ [ʂ] in the Abzakh dialect.^[2]

Meaning	Abzakh dialect		Standard Adyghe		Standard Kabardian
	Cyrillic	IPA	Cyrillic	IPA	Cyrillic	IPA
village	щылэ	ɕəla	чылэ	t͡ʃəɮa	жылэ	ʒəɮa
spear	пщы	pɕə	пчы	pt͡ʃə	бжы	bʒə
goat	пщэн	pɕan	пчэны	pt͡ʃanə	бжэн	bʒan
goat	ашъэ	aːʂa	ачъэ	aːt͡ʃa	ажэ	aːʒa
night	щэщ	ɕaɕ	чэщы	t͡ʃaɕə	жэщ	ʒaɕ
cow	щэм	ɕam	чэмы	t͡ʃamə	жэм	ʒam
tree	шъыг	ʂəɣ	чъыгы	t͡ʂəɣə	жыг	ʒəɣ
to sleep	шъыен	ʂəjan	чъыен	t͡ʂəjan	жыен	ʒəjan
to run	шъэн	ʂan	чъэн	t͡ʂan	жэн	ʒan
cold	шъыӏэ	ʂəʔa	чъыӏэ	t͡ʂəʔa	щӏыӏэ	ɕʼəʔa
fast	шъыкӏай	ʂət͡ʃaːj	чъыкӏай	t͡ʂət͡ʃaːj

In the Abzakh dialects there exists a palatalized glottal stop [ʔʲ] ⟨ӏь⟩ and an alveolo-palatal ejective fricative [ɕʼ] ⟨щӏ⟩ which respectively correspond to кӏ [tʃʼ] and чӏ [t͡ʂʼ] in other Adyghe dialects.^[3][4]

Meaning	Abzakh dialect		Standard Adyghe		Standard Kabardian
	Cyrillic	IPA	Cyrillic	IPA	Cyrillic	IPA
stands	ӏьэт (ӏет)	ʔʲat	чӏэт	t͡ʃʼat	щӏэт	ɕ’at
sits	ӏьэс (ӏес)	ʔʲas	чӏэс	t͡ʃʼas	щӏэс	ɕ’as
lies	ӏьэлъ (ӏелъ)	ʔʲaɬ	чӏэлъ	t͡ʃʼaɬ	щӏэлъ	ɕ’aɬ
to come out	ӏьэкӏын (ӏекӏын)	ʔʲat͡ʃʼən	чӏэкӏын	t͡ʂʼat͡ʃʼən
boy/young man	ӏьалэ (ӏялэ)	ʔʲaːla	кӏалэ	t͡ʃʼaːɮa	щӏалэ	ɕʼaːɮa
to regret	ӏьэгъожьын (ӏегъожьын)	ʔʲaʁʷaʑən	кӏэгъожьын	t͡ʃʼaʁʷaʑən	щӏегъуэжын	ɕʼeʁʷaʒən
back	ӏьыб (ӏиб)	ʔʲəb	кӏыб	t͡ʃʼəb	щӏыб	ɕʼəb
few	маӏьэ (маӏе)	maːʔʲa	макӏэ	maːt͡ʃa	мащӏэ	maːɕʼa
to ask	ӏьэупщӏэн (ӏеупщӏэн)	ʔʲawpɕʼan	кӏэупкӏэн	t͡ʃawpt͡ʃan	щӏэупщӏэн	ɕʼawpɕʼan
guest	хьаӏьэ (хьаӏе)	ħaːʔʲa	хьакӏэ	ħaːt͡ʃʼa	хьащӏэ	ħaːɕʼa
all	заӏь (заӏ)	zaːʔʲ	зэкӏэ	zat͡ʃʼa	псори	psori
to fast	нэӏьын (нэӏен)	naʔʲən	нэкӏын	nat͡ʃʼən	нэщӏын	naɕʼən
twenty	тӏоӏьы (тӏоӏе)	tʷʼaʔʲə	тӏокӏы	tʷʼat͡ʃʼə	тӏощӏ	tʼoɕʼ
to wash	тхьаӏьын (тхьаӏын)	tħaːʔʲən	тхьакӏын	tħaːt͡ʃʼən	тхьащӏын	tħaːɕʼən
question	упщӏэ	wpɕʼa	упкӏэ	wpt͡ʃʼa	упщӏэ	wpɕʼa
new	щӏэ	ɕʼa	кӏэ	t͡ʃʼa	щӏэ	ɕʼa
place	щӏыпӏэ	ɕʼapʼa	чӏыпӏэ	t͡ʂʼəpʼa	щӏыпӏэ	ɕʼapʼa
under	щӏэгъ	ɕʼaʁ	чӏэгъ	t͡ʂʼaʁ	щӏагъ	ɕʼaːʁ
earth	щӏыгу	ɕʼəɡʷ	чӏыгу	t͡ʂʼəɡʷ	щӏыгу	ɕʼəɡʷ
winter	щӏымафэ	ɕʼəmaːfa	кӏымафэ	t͡ʃʼəmaːfa	щӏымахуэ	ɕʼəmaːxʷa
iron	гъущӏы	ʁʷəɕʼə	гъучӏы	ʁʷət͡ʂʼə	гъущӏы	ʁʷəɕʼə

Unique words

Word	Adyghe				Standard Kabardian
	Standard Adyghe		Abzakh
	IPA	Cyrillic	IPA	Cyrillic	IPA	Cyrillic
what	səd	сыд	səd / sə	сыд / сы	сыт	sət
why	sədaː	сыда	ħaː / zaːrə	хьа / зары	сыт щхьэкӏэ	sət ɕħat͡ʃʼa
he/she/it/that/this	aɕ moɕ məɕ	ащ мощ мыщ	aj moj məj	ай мой мый	aːbə mobə məbə	абы мобы мыбы
like that/this	aɕfad məʃfad	ащфэд мыщдэд	ajfad məjfad	айфэд мыйфэд	aːpxʷad məpxʷad	апхуэд мыпхуэд
near	daʑ	дэжь	daj	дэй	dajʒ	деж
self	jaʑ	ежь	jaj	ей	jazə	езы
burn	stən	стын	sən	сын	сын	sən

Grammar differences

Instrumental case

In the Khakurinokhabl sub-dialect of Abzakh, the instrumental case has the suffix -мӏе (-mʔʲa) or -ӏе (-ʔʲa) unlike other dialects that has the suffix -мкӏэ (-mt͡ʃa) or -кӏэ (-t͡ʃa).

• Khakurinokhabl : ӏялэр Адыгэбзэӏе мэгущаӏэ ↔ Standard: Кӏалэр Адыгэбзэкӏэ мэгущаӏэ – "The boy speaks (using) Adyghe language".
• Khakurinokhabl : Къэлэмымӏе сэтхэ ↔ Standard: Къэлэмымкӏэ сэтхэ – "I write (using) with the pencil".

Backward Prefix

In the Standard Adyghe, The prefix зэкӏэ- means backward. In the Abzakh dialect, it is зэӏе-.

• Abzakh : ӏялэр зэӏекӏо ↔ Standard: Кӏалэр зэкӏэкӏо – "The boy walks backward".
• Abzakh : ӏялэр зэӏеплъэ ↔ Standard: Кӏалэр зэкӏаплъэ – "The boy looks backward".

Under Prefix

In the Standard Adyghe, The prefix чӏэ- means under (toward under). In the Abzakh dialect, it is ӏе-.

• Abzakh : Шъыгым ӏес ӏялэр ↔ Standard: Чъыгым чӏэс кӏалэр – "The boy sits under the tree".
• Abzakh : ӏанэм ыщӏэгъ ӏеплъ ↔ Standard: ӏанэм ычӏэгъ чӏаплъ – "Look under the table".
• Abzakh : Лӏыр тучаным ӏехьэ ↔ Standard: Лӏыр тучаным чӏахьэ – "The man enters the shop".

Sample text

НАРТ САУСЫРЫКЪОРЭ ИНЫЖЪЫМРЭ:

Саусырыкъо ахэмытэу нартхэр былымыхьэ кӏогъагъэх. Былымхэр къагъоти, къежьэжьыхи Къойданэм къэсыгъэх. Саусырыкъо дэмысыгъэу щытыти, къыхэкӏижьи, янэ дэжь къихьажьыгъ.

— Сыгъашх, тян, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Сыгъашх, сыгъашх оӏо зэпыты, ущыс, модыкӏэ нартыхэр былым къахьи, Къойданым къэсыжьыгъэх, — къыриӏуагъ янэ.

Нартымэ сырямыгъусагъэми, ащ къахьырэмэ анахьышӏуӏомкӏэ садэгощэн, тян, — ыӏуагъ.

Пӏэстэ шыӏэ щтыгъ, лы жъогъэ щтыгъ, щыбжьый-шыгъу атетэкъуагъэу ӏанэм къытыригъэуцуагъэх янэ. Саусырыкъо пӏастэр ыфызи, псыр къыӏифыгъ, лыр ыутхыпкӏи мылыхэр къыпигъэтэкъуи ышхыгъ.

— Ныбжьи нахь дэгъоу сыбгъэшхагъэп, тян, — ыӏуи къикӏижьыгъ.

Саусырыкъо Тхъожъыем къытетӏысхьи, Къойданым кӏонэу ежьагъ. Саусырыкъо къакӏоу нартхэм залъэгъум, шӏэныгъэ иӏэу зы лӏы горэ ахэтыти: «Саусырыкъо мыгъо цӏыкӏур къэкӏозы, «фэсыжь апщи, нартхэ», зиӏокӏэ «тхьэуегъэпсэу» — шъуӏо нахь, «ахад» — шъумыӏо», — къариӏуагъ.

Зэриӏуагъэм фэдэу, тыдэкӏэ ахэхьагъэми «тхьэуегъэпсэу» къыраӏуагъ нахь, «ахад» къыраӏуагъзп.

Етӏанэ, Саусырыкъо губжъи, ежь зыфиӏорэр къыдэхъоу щытыти, щэщищ гъурӏи зишӏи шыӏэм зэтыригъэлӏагъэх.

— Мэшӏо тӏэкӏу тэзгъэгъотырэр ӏэхьэгъу тшӏыщт зы ӏахьэкӏэ. — аӏуагъ нартымэ.

— Сз шъозгъэгъотыщт, — ариӏуи, тау-таш горэм ӏугъо тӏэкӏу къыдихэу ылъэгъугъэти, Саусырыкъо ащ кӏуагъэ.

Лэгъупышхом лы илъэу, пхъэцэӏитӏу, зы инырэ, зы цӏыкӏурэ пэлъэу, иныжъыри ащ къещэкӏигъэу пэӏулъэу къыӏухьагъ.

Машӏом икъыпэхыкӏэу хъущтыр Саусырыкъо ымышӏэу егупшысэу щытызэ, Тхъожъыер къэгущыӏи: «Уишыӏядзэ къыӏехи, упкӏэ цуакъэ сфэшӏ. Бажьэм фэдэу зызгъэзэщт, цызэм фэдэу сыкъэкӏощт, лъэгонжэмышъхьэкӏэ зесыдзыхынызы, пхъэцакӏэ иным уемыӏэу, цӏыкӏур къашти, тхьыны тыкӏожьыщт, — къыриӏуагъ.

Ишыӏядзэ къыӏихи, упкӏэ цуакъэ фишӏыгь. Къекӏуалӏи, Тхъожъыем лъэгонжэмышхьэкӏэ зыридзыхыгъ. Саусырыкъо пхъэцэкӏэ цӏыкӏум еӏэ шӏошӏызэ, иным еӏи, иныжъым тыригъафи, къыгъэущыгъ. Къэӏаби, Саусырыкъо рилъэшъохи шыр шъхьартӏупщэу хъугъэ, Саусырыкъуи иныжъым ипӏэшъхьагъ ӏилъхьагъ.

— Сыд уилъэгъунэу укъызыфэкӏуагъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.

— Шыӏэ тылӏэти мэшӏо тӏзкӏу схьынэу сыкъэкӏуагъ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.

— Тыдэ укъикӏирэ?

— Нарты сыкъекӏи, — риӏуагъ.

— Саусырыкъо ихьэгьо-шӏагъохэмэ ашышэу зы къаумэ къысаӏуи, устӏупщыжьыщт, — ыӏуагъ иныжъым.

— Саусырыкъо ихьэгъо-шӏагъомэ ащышэу сэ зэхэсхыгъзу зы къаумэ къыосӏон, ау сэ ежь слъэгъугьахэп, — ыӏуагъ. — Саусырыкъо жьан щэрэхъыр къушъхьэм дарегъэхьые, къырарегъэфыхи, копкъышъхьэкӏэ еозы дефыежьы.

Саусырыкъо дихьыен ылъэкӏыщтэпти, ежь иныжъым жьан щэрэхъыр къушъхьэм дихьий, Саусырыкъо къырыригьэшэхыгъ. Иныр копкъышъхьэӏе къеуи, къыдифыежьыгъ.

— Ащ пэмыӏеу пшӏзрэ щыӏэмэ, къаӏо, — ыӏуагъ иным.

— Цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу егъэплъызы, ыжэ кӏоцӏ делъхьазы егъэкӏуасэ аӏоу зэхэсхыгъэ, — риӏуагь.

Иныжъым цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу ыгъэплъи, ыжэ дилъхьи, ыгъэкӏосагъ.

— Сӏукӏоцӏ хъутэ-плъытэщти, ыгъэусэни, сигъэтхъэжьыгъ. Ай нэмыӏеу сы пшӏэрэ? — ыӏуи къеупщӏыгъ.

— Ай нэмыӏеу, псыр егъажъо, псы жъуагъэм хэгьуалъхьэзы зегъэпскӏы.

Иныжъым гъоплъэ хьэкъуашъокӏэ псыр къыгъажъуи, машӏор ӏешӏыхьагъэу хэгъуалъхьи зигъэпскӏыгъ.

— Шъохъу-тӏэхъум сигъалӏэщтыгъ, сыдэу ӏэзэгъу шӏагъо къысэпӏуагъ, сиӏял, — къыриӏуагъ. — Джыри сыд ышӏэу зэхэпхыгъэр?

— Ай нэмыӏеу, ыхыкъын къэсэу псым зыхигьэщтыхьати, щэщ-мэфищэ хэтыщтыгъэ, етӏанэ къыкъутэти къыхэкӏижьыщтыгъ, — аӏоу зэхэсхыгъэ.

— Адэ ар таущытэу ыгъэщтытыгъэ, сыд ышӏэщтыгъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.

— Сшӏэрэп, зыгорэ еӏошъы псыр егъэщты аӏоу зэхэсхыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.

— Адэ къэшӏи, мэхъумэ тегъэплъ.

— Псым хэуцу, — ыӏуи ытыкъыны къэсэу псым хигъэуцуагъ.

Ежь Саусырыкъо ышӏэу щытыти, щэщищым къэхъущт щтырыгъуӏир къышӏи, иныжъыр хигъэщтыхьагъ.

— Къеӏ, — ыӏуи къызеӏэм, мылыр къыгъэцӏацӏэу, къыгъачэу хъугъэ.

— Зэ зыгъэбыяу, щыгъупшагъэ сшӏыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Саусырыкъо мылыр къыхичыти, псы къытыригъэлъадэщтыгъ, хьауарзэ хитакъоти, ыгъзщтыжьыти, къытыригъэсэжьыщтыгъэ.

Ащ фэдэу ышӏи: — Къеӏ, нныжъ, —зыреӏом, къьыкӏаӏи шъхьзкӏэ мылыр къыфэгъэхъыягъэп.

See also

• Hakuchi Adyghe dialect
• Kfar Kama Adyghe dialect
• Bzhedug Adyghe Dialect
• Shapsug Adyghe dialect
• Baslaney dialect