Anton van Leeuwenhoek
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Anton van Leeuwenhoek (Delft, Hego Holanda, 1632ko urriaren 24a- ibidem, 1723ko abuztuaren 26a) merkatari eta zientzialari herbeheretarra izan zen, lehenengo mikroskopio optiko modernoa asmatzeagatik eta lehenengo mikrobioak deskribatzeagatik ezaguna.
Izaki zelulabakar biziak ikusi zituen lehen gizakia izan zen, eta haien deskribapena Londresko Royal Society erakundera bidali zuen eskutitz kaotikoetan. Royal Societyk gerora hainbat eskutitz argitaratuko zituen Philosophical Transactions aldizkarian. Merkatari soila izatetik Herbehereetako gizon ezagunenetakoa izatera pasa zen eta Delfteko bere etxean filosofo, mediku, errege eta enperadoreak jaso zituen[1]. Ingelesez jakin ez arren[2] Royal Societyko kide izendatu zuten 1680. urtean[3].
Remove ads
Biografia
Familia eta gaztaroa
Anton van Leeuwenhoek Delft hirian jaio zen artisauen familia batean. Thonis izenarekin bataiatu bazuten ere hark beti erabili izan zuen Antonj aldaera. Philips Antonisz van Leeuwenhoek saski egilea zen eta Antonek bost urte zituela hil zen. Margaretha ama Jacob Jansz Molijn margolariarekin ezkondu zen ondoren eta familia Warmondera aldatu zen 1640an. Antonek la arreba zaharrago zituen, Margriet, Geertruyt, Neeltje eta Catharina[4]. 10 urte zituela aitaordea hil egin zen eta osabarekin bizitzera bidali zuten, abokatua zen hura. 16 urte zituela kontulari izateko ikasten hasi zen Amsterdamgo Warmoesstraat kaleko ehungile denda batean eta sei urte pasa zituen bertan[5].
Delfteko bizimodua
1654ko uztailean Barbara de Meyrekin ezkondu zen Delften. Bost hau izan zituzten baina lau haur zirela hil zitzaizkien, Maria soilik atera zen aurrera. 1655ean Hypolytusbuurt kalean erosi zuen etxean bizi izan zen bizitza guztian, eta bertan egin zituen ikerketak. Ehun denda bat ireki zuen, lihoa, hariak eta zintak saltzen zizkien hiriko jostunei[6].
Van Leeuwenhoeken estatuta igoz joan zen hurrengo urteetan. 1660an hiriko sheriffaren ganberazain bihurtu zen eta 40 urte egin zituen postu hartan. Bere eginkizunak honako hauek ziren: lokalak mantentzea, berotzea, garbitzea, bileretarako irekitzea, bildutakoei eginkizunak egitea eta bertan eztabaidatutako gai guztietan isiltasuna mantentzea.
1669an Holandako epaitegiko lur-neurtzaile izateko hautatu zuten eta beranduago hiriko ardo esportazioen eta tasazioaren arduradun ere izan zen[4].
1666an emaztea hil zitzaion eta 1671n Cornelia Swalmiusekin ezkondu zen. Harekin ez zuen seme-alabarik izan[4].
Vermeerrekin harremana
Van Leeuwenhoek eta Jan Vermeer margolaria garaikideak izan ziren orduan 24.000 biztanle zituen Delft hirian, eta merkatu nagusiaren plazan bizi ziren. Vermeer lau egun lehenago bataiatu zuten Van Leueuwenhoek baoni, beraz argi dago elkar ezagutzen zutela. Esan izan da Vermeerren bi margolanetan (Astronomoa eta Geografoa) irudikaturiko gizona Van Leeuwenhoek izan zitekeela, baina ez dago argi. Bestetik Van Leeuwenhoek Vermeerren testamenduaren exekutorea izan zen, margolaria 1675ean hil zenean[7].
Erlijioa
Gizon erlijiotsua zen Van Leeuwenhoek. Herbehereetako Eliza Erreformatuko kidea eta kalbinista zen[8]. Jainkoak izaki handi eta txikiak diseinatu zuela esaten zuen sarrita, eta haren animalkuluak Munduaren sorreraren froga zirela kontsideratzen zuen[9].
Remove ads
Ikerlanaren ibilbidea
Lente egilea
Van Leeuwenhoekek ez zuen goi-mailako prestakuntzarik, baina bai ikasteko grina handia. Bere kabuz astronomia, matematika eta natur zientziak ikasi zituen, eta baita beiragintza ere, azken hau bere ehun dendan baliagarria izango zelakoan, izan ere garai hartan ehunen kalitatea zituzten hari eta korapilo kopuruaren arabera neurtzen[10] eta ehunak aztertzeko lupak erabiltzen ziren[11].
Lupak hobetu nahian asmatu zuen van Leeuwenhoekek lehenengo mikroskopio optikoa, irudiak 300 aldiz handiagotzeko ahalmenarekin. Horretarako kurbadura handia emateko bidea aurkitu zuen[10]. Galileok, Zacharias Janssenek eta Robert Hookek XVII.mendeko lehenengo urteetan antzeko tramankuluak sortu bazituzten ere, van Leeuwenhoekek asmatutakoa jotzen da benetako lehenengo mikroskopiotzat, izan ere gainerakoek gehienez ere 30 aldiz handiagotzen baitzuten irudia[12].
Bi aurpegi ganbil zituen lente txiki txikia letoizko xafla batean ezarri zuen. 5 cm inguruko luzera baino ez zuen xafla hark[13]. Enfokatzeko barratxo bat ere bazuen aparailuak. Begia lentearen ondoan jartzen zuen eta orratz batean paraturiko objetua aztertzen zen ordurarte ezagutu gabeko handitzearekin[14].
Bizitzan zehar 500 mikroskopiotik gora eraiki zituen Anton van Leeuwenhoekek, eta eraikitzeko teknika sekretupean gorde zuen[15]. Delfteko ikertzaile talde batek neutroi-tomografia erabiliz aztertu dute Leeuwenhoekek egindako mikroskopio bat. Puntako teknologia horri esker, mikroskopioari kalterik eragin gabe aztertu ahal izan dute haren lentea eta Leeuwenhoek beira-leuntzaile aparta zela azaldu dute[12][16].
Behaketak
Anton van Leeuwenhoekek inguruan aurkitzen zituen gauza guztiak lente horiekin begiratzeari ekin zion. Regnier de Graaf zientzialari erakutsi zion aurkiturikoa eta egindako marrazkiak.
Londresko Royal Society erakundeak italiar lente egile baten mikroskopioarekin egindako behaketak Philosophical Transactions of the Royal Society bilduman argitaratu zituen 1665ean. Bertan mikroskopikoak ziren egituren marrazkiak ikus zitezkeen. Urte berean Robert Hookek argitaratu zuen Micrographia liburuan bazen kortxo xafla baten marrazkia ere, eta Hookek "zelula" hitza aurrenekoz erabili zuen[17].
Reinier de Graaf konturatu zen van Leeuwenhoeken lentea askoz potenteagoa zela eta 1673an haren behaketetatik ateratako marrazkiak eraman zituen Londresera, zehazki lizunaren egitura azaltzen zuen marrazkia, erle baten eztena[2] eta zorriak[18].
1674ko ekainaren 1ean gizakien, txerriaren, hegaztien eta arrainen odolaren globulu gorriak deskribatu zituen[2]. Hori soilik ez, haien tamaina ere kalkulatu zuen; hondar-ale baten diametroan gutxienez 100 odol-zelula sartzen zirela kalkulatu zuen, horrela, odol-zelulak 8,5 µm baino txikiagoak zirela ondorioztatu zuen (orain badakigu giza eritrozitoek 7,7 µm inguruko diametroa dutela)[2].
Ondoren Delft hiritik gertu zegoen Berkelsemeer aintzirako ur lagin bat hartu zuen eta haren mikroskopioarekin aztertu zuen ea ezer interesgarririk aurkitzen zuen. Protozooak aurkitu zituen eta haien mugimenduak marraztu zituen Royal Societyra bidali zituen eskutitz berrietan[19]. Animalkulu ("animalia txiki") izena eman zien izaki haiei[20]. Royel Societyko zientzilariek hasieran ez zuten aintzat hartu. Robert Hookek Tamesis ibaiko ur laginak hartu eta ez zuen ezer ikusi eta horrela esan zuen: "Agian Delfteko ura aproposagoa da animalkulu haiek bizitzeko edo agian van Leeuwenhoeken mikroskopioa askoz potenteagoa da"[21]. Saiakera berriak egin zituen eta azkenean 1677an piperrauts beltzezko infusio bat hainbat egunez eduki ondoren[2] lortu zuen van Leeuwenhoekek aipatzen zituen izaki haiek ikustea[21]. Orduan azkenik Royal Societyk egiazkotzat jo zituen herbeheretarraren behaketak[20].
1677an Royal Societyra bidalitako eskutitz batean espermatozoideak aipatu zituen aurreneko aldiz. Ugaztunen ernal-hazian animalkuluak ugariak zirela azaldu zuen eta marrazkiak egin zituen[22][23]. 1683an hortzetatik ateratako lagin batean animalkulu txikiago mordoa aurkitu zituen. Bakterioak ziren[2][24].
Royal Societyren onarpena
Hurrengo urteetan eskutitz gehiago bidali zituen Royal Societyra, 1723an hil zen artean 190 inguru jaso zituzten Londresen. Behe-neerlanderaz idazten zituen, Delfteko dialektoan, hura baitzen hitzegiten zuen hizkuntza bakarra[2], eta Henry Oldenburgek latinera eta ingelesera itzultzen zituen[25]. 1680an Royal Societyko kide bihurtu zen Anton van Leeuwenhoek[3].
XVII. mendearen amaieran mikroskopio behaketa eta aurkikuntzen erreferente nagusia bihurtu zen eta Delfteko etxera zientzialari eta aristokrata ugari joan ziren haren animalkuluak ikusteko helburuaz. Han izan ziren besteak beste; Christiaan Huygens eta Leibniz (1676), John Locke (1678, 1685), Jakue II.a Ingalaterrakoa (1679), Gilen III.a Ingalaterrakoa eta Maria II.a Ingalaterrakoa eta Eskoziakoa (1685)... 1697an Petri I.a Errusiakoaren itsasontzian egon zen aingiraren odol zirkulazioa erakusten[26].
Remove ads
Aurkikuntzak
Leeuwenhoek aitzindaria izan zen bere buruarekin esperimentatzen. Bere odola atera zuen, hortz arteko lertzoa ikertu zuen, larruazala eta han ikusten ziren odol hodiak ere ikertu zuen[27]. Marcello Malpighi eta Jan Swammerdam zientzilariek eritrozitoak ikus bazituzten ere Leeuwenhoek izan zen aurrenekoa egitura haiek zer ziren konturatu zena[28].
Lagin bat azafraiarekin tindatu zuen, hau da mikroskopioz begiratzeko tindatu den lehen lagina. Behin baino ez zuen teknika hau erabili[29].
Urtez urte honakoak izan ziren egindako aurkikuntza nabarmenenak:
- Infusoriak (gaur egun protozooak), 1674an.
- Mineralak (batez ere gatzak) eta landare eta animalien atalak, 1675ean.
- Zeluletako bakuoloak, 1676an.
- Espermatozoideak, 1677an.
- Giharretako zuntzen bandak, 1682an.
- Bakterioak (gizakien ahoko bakterio handiak, Selenomonas generokoak), 1683an.
- Obulutegiaren inguruko ikerketa argitaratu zuen, 1684an[30].
- Kafe alearen inguruko ikerketa argitaratu zuen, 1687an[31].
Aintzatespena
1877tik aurrera Herbeheretako Arte eta Zientzien Erret Akademiak Leeuwenhoek domina ematen dio aurreko hamarkadan mikrobiologiaren inguruko ekarpen handiena egin duen zientzilariari[32]. 2023 artean 15 zientzilarik jaso dute domina, tartean Christian Gottfried Ehrenberg (1877), Louis Pasteur (1895), Martinus Beijerinck (1905), Sergei Vinogradski (1935)...
Astronomian ere izendatu dira objetuak haren omenez, ilargiko Leeuwenhoek kraterra[33] eta 2766 Leeuwenhoek asteroidea[34] hain zuzen ere.
Remove ads
Erreferentziak
Ikus, gainera
Kanpo estekak
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads