Haragitze

Haragitzea^[1] edo haragiztatzea^[2] hiltzean gizabanakoen esentzia (adimen, arima, konorte edo energia) beste gorputzetara pasako den sinesmena da^[3][4]. Berez, ideia batzuk hartzen ditu bere barnean:

• Metenpsikosia.
• Transmigrazioa.
• Haragitzea.
• pizkundea.

Haragitzea arte hinduistaren arabera irudikatua.

Haragitzea dakarten sinesmen gehienetan, gizaki baten arima hilezkorra da, eta ez da sakabanatzen gorputz fisikoa hil ondoren. Hiltzean, arima haur jaioberri edo animalia bihurtzen da hilezkortasunarekin jarraitzeko. Transmigrazio hitzak, hil ondoren, arima bat gorputz batetik bestera igarotzea esan nahi du.

Haragitzea (punarjanma) indiar erlijioen erdigune bat da, hala nola hinduismo, budismo, jainismo eta sikhismoan, eta, nahiz eta talde hindu eta budistek ez duten haragitzean sinesten, geroko bizitza batean bai sinesten dute^[5][6][7][8]. Hainbat formatan, sineskizun esoteriko gisa agertzen da judaismoaren korronte askotan, zenbait erlijio paganotan, Wicca barne, eta Amerikako herri indigenen^[9] eta Australiako indigenen zenbait sinesmenetan (nahiz eta gehienek beste mundu batean edo izpirituan sinesten duten). Arimaren birsortze edo migrazioari buruzko sineskizun bat (metenpsikosia) Antzinako Greziako zenbait figura historikok adierazi zuten, hala nola Pitagorasek, Sokratesek eta Platonek^[10].

Kristautasunaren eta islamaren barruan talde gehienek gizabanakoak haragitzen direnik uste ez duten arren, erlijio horietako talde partikularrek erreferentzia egiten diote haragitzeari; talde horien artean daude: Kataroak, Alauiak, Druzoren^[10] eta Rosenkreutz elkarteko^[11] jarraitzaile historiko eta garaikide nagusiak. Neoplatonismoaren, orfismoaren, hermetismoaren, manikeismoaren eta erromatar garaiko gnostizismoaren ezaugarri ziren sekta horien eta haragitzeari buruzko sinesmenen arteko harreman historikoek eta Indiako erlijioek interesa sortu dute ikerketa akademiko berrian^[12]. Azken hamarkadetan, europar eta iparramerikar askok interesa azaldu dute haragitzean^[13], eta hori lan garaikide askok aipatzen dute.

Aukera guztietan, arimak gorputzez gorputz bidaia egiten du azkenekoz askapena lortu arte. Hala ere, badaude arimarik gabeko haragiztatzea bultzatzen duten ideiak ere:

• metensomatosia
• palingenesia.

Haragiztatzearen sinesmena jada antzinaroko erlijioetan existitzen zen eta ekialdean erlijio nagusiek (hinduismoak, budismoak edota taoismoak) onartzen dute. Erlijio judeo-kristauek (kristautasunak, judaismoak edota islamak), berriz, ez dute ideia onartzen, nahiz eta zenbait heresia aldekoa izan.

Definizio kontzeptualak

Haragitze hitza latinezko esamolde batetik dator, zeinak hitzez hitz haragitara berriro sartu esan nahi duen. Haragitzeak esan nahi du gizaki ororen (edo kultura batzuetako bizidun guztien) alderdi batek bizirik jarraitzen duela hil ondoren. Alderdi hori arima, gogoa, kontzientzia edo zerbait transzendentea izan daiteke, existentziaren ziklo interkonektatu batean birsortzen dena; transmigrazio-sinismena aldatu egiten da kultura zein den, eta gizaki jaio berriaren, animaliaren, landarearen, izpirituaren forman ikusten da, edo gizaki ez den existentziaren beste erresumaren bateko izaki gisa^[14][15][16].

Ingelesera, ordezko hitz bat sartu da, transmigrazioa, bizitza (gorputz) batetik besterako migrazioa dakarrena^[17]. Terminoa, filosofo modernoek erabili izan dute, hala nola Kurt Gödelek^[18].

Grekoan, haragitzearen baliokide, metenpsikosia ((μετεμψύχωσις)), metatik (aldaketa) eta empsykhounatik (arima jarri -(e)n) eratorria da, Pitagorasi egotzitako terminoa^[19][20]. Batzuetan erabilitako beste hitz greko bat palingenesia da (berriro jaiotzea, brjaiotzea)^[21].

Pizkundea funtsezko kontzeptua da Indiako erlijio nagusietan, eta eztabaidatua hainbat termino erabiliz. Haragiztatze edo Punarjanman (sanskritoz: पुनर्जन्मन् berpiztea, transmigrazioa)^[22][23] terminoak sanskritozko testu zaharretan, hinduismoan, budismoan eta jainismoan aipatzen dira, eta beste hitz asko ere erabiltzen dira, hala nola punarāvītti (पुनरावृत्ति), punarājāti (पुनराजाति), punarjāvātu (पुनर्जीवातु), punarbhava (पुनर्भव), āgati-gati (आगति-गति, ohikoa Pali testu budistetan), nibbattin (निब्बत्तिन्), upatti (उपपत्ति) eta upajjana (उप्पज्जन)^[22][24].

Erlijio horiek uste dute haragitze hori ziklikoa eta amaierarik gabeko samsāra dela, non eta ez den lortzen askapenera daraman ziklo horri amaiera ematen dion ezagutza espiritualik^[5][25]. Indiar erlijioetan, urrats gisa hartzen da haragitzearen kontzeptua, zeinak hasiera ematen dion «noraezeko edo mundutar izatearen norabiderik gabeko ziklo» bat den^[5], baina aukera bat da, bizitza etikoaren bidez edo beste praktika espiritual batzuen bidez, askapen espirituala eta gogoetazko logika (marga) bilatzeko^[26]. Haragiztatzeen zikloaren askapena azken helburu espiritualtzat hartzen dute, eta askapena deitzen diote moksha, nirvana, mukti eta kaibalia terminoen bidez^[27][28][29]. Hala ere, tradizio budista, hindu eta jainista ezberdinak izan dira, antzinatik, beren suposizioetan eta xehetasunetan zer haragitzen den, nola haragitzen den eta zerk eragiten duen askapena^[30][31].

Gilgul, Gilgul neshamot, edo Gilgulei Ha Neshamot (hebreeraz, גלגול הנשמות) Kabala judaismoan haragitzearen kontzeptua da, Askenaziko juduen artean literatura yiddish askotan aurkitua. Gilgulek zikloa esan nahi du, eta neshamotek arimak. Haragitze kabalistikoak dio gizakiak gizakiekin bakarrik haragitzen direla, Jainkoak besterik aukeratzen ez badu.

Historia

Jatorria

Haragitzearen nozioaren jatorria iluna da^[32]. Gaiari buruzko eztabaida Indiako tradizio filosofikoetan agertzen da. Presokratiko grekoek haragitzeari buruz hitz egin zuten, eta druida zeltak haragitzeari buruzko doktrina ere irakatsi zutela diote^[33].

Jainismo goiztiarra, budismoa eta hinduismoa

Jaiotza- eta heriotza-zikloaren, samsāraren eta askapenaren kontzeptuak, neurri batean, Indian, K.a. lehen milurtekoaren erdialdera sortu ziren tradizio aszetikoetatik datoz. Haragitzearen ideiari buruzko lehen testu-erreferentziak Vedic aldi berantiarreko, Buda eta Mahaviraren aurrekoa, Rig-veda, Yajurveda eta Upanishaden (K.a. 1100– K.a 500) agertzen dira^[34]. Haragitzearen ideiari buruzko lehen testu-erreferentziak Vediko aro berantiarreko Rig-veda, Yajur-veda eta Upanishadetan agertzen dira (K.a. 1100 - K.a. 500), Buda eta Mahaviraren aurretik^[35][36]. Horren froga zuzenik aurkitu ez den arren, Ganges haraneko tribuak edo India hegoaldeko tradizio drabidiarrak proposatu dira haragitze sinesmenen beste iturri goiztiartzat^[37].

Lehen erlijio vediarretan, dagoeneko bazen haragitzearen, saṁsāra, ideia^[38][39][40]. Vedas goiztiarrak karma eta pizkundearen doktrina aipatzen du^[25][41][42]. Upanishad goiztiarretan, Buda eta Mahavira aurrekoetan, garatzen eta deskribatzen dira ideia horiek oro har^[43][44][45]. Lehen aldiz, K.a. I. milurtekoaren erdialdean agertzen dira deskribapen zehatzak hainbat tradiziotan, budismoa, jainismoa eta hinduaren filosofiako hainbat eskola barne^[25].

Sangam literaturak^[46] antzinako tamil literatura konnotatzen du, eta Hegoaldeko Indiako lehen literatura ezaguna da. Tamilen tradizioak eta kondairek Madurairen inguruko hiru topaketa literarioekin lotzen dute. Kamil Zvelebil tamil literaturako eta historiako jakintsuaren arabera, sangam literaturarako hedadurarik onargarriena K.a. 100etik K.o. 250ra doana da, testuen eta koloreen barruan dauden aipamen linguistiko, prosodiko eta ia historikoetan oinarritua^[47]. Purananurun ere pizkundea eta moksha aipatzen dira^[48]. Testuak heriotzaren inguruko erritu hinduak azaltzen ditu, hala nola pinda eta errausketa izeneko arroz-bolak egitea. Testuak dio arima onek leku bat lortzen dutela Indralokan, non Indrak agurtzen dituen^[49].

Antzinako jainismoaren testuak, aro modernoan biziraun dutenak, Mahavira ostekoak dira, ziur aski K.a. lehen milurtekoaren azken mendeetakoak, eta pizkunde eta karma doktrinak luze aipatzen dituzte^[50][51]. Jaina filosofiak suposatzen du arima (jiva jainismoan; atman hinduismoan) existitzen dela eta betierekoa dela transmigrazio eta pizkunde zikloetan zehar^[52]. Hil ondoren, gorputz berri batean haragitzea berehalakoa dela esaten da Jaina testu goiztiarretan^[51]. Metatutako karmaren arabera, birjaiotza goi mailako edo behe mailako gorputz batean ematen da, izan zeruan, infernuan edo lurreko erresuman^[53][54]. Gorputz forma bat bera ere ez da iraunkorra; mundu guztia hiltzen da, eta gehiago haragitzen. Haragitzetik askatzea (kevalya) posible da metaketa karmikoekin bukatuz^[55]. Jainismoaren hastapenetatik, gizakia zen izaki hilkor gorena, askapena lortzeko ahalmenarekin, batez ere aszetismoaren bidez^[56][57][58].

Testu budista goiztiarrek birsortzeari buruz hitz egiten dute samsāraren doktrinaren zati gisa. Horrek baieztatzen du existentziaren izaera bizitzaz, heriotzaz eta pizkundeaz zamaturiko ziklo bat dela, hasiera eta amaierarik gabea ^[59][60]. Existentziaren gurpila ere esaten zaio (Bhavacakra), eta testu budistetan sarri aipatzen da punarbhava (birsortzea, birjaiotzea) hitzarekin. Existentziaren ziklo horretatik askatzea, Nirvana, budismoaren oinarria eta helbururik garrantzitsuena da^[59][61][62]. Testu budistek diote, halaber, pertsona argiegin batek ezagutzen dituela bere aurreko jaiotzak, meditazio kontzentrazio maila handien bidez lortzen dena^[63]. Tibeteko budismoak heriotza, bardoa (tarteko estatua) eta pizkundea aztertzen ditu Hildakoen Tibeteko Liburua gisako testuetan. Nirvana Theravadingo budismoaren azken helburutzat irakasten da, eta Mahayanako budismoarentzat funtsezkoa da; gaur egungo budista laiko gehienek, ordea, karma ona metatzea eta hurrengo bizitzan haragitze hobea lortzeko merituak lortzea dute helburu^[64][65].

Tradizio budista goiztiarretan, Saṃsāra kosmologia bost erresuma osatzen zuten^[59], zeinaren existentziaren gurpilak aro egin batzuen. Horrek infernuak (Nirayak), gose mamuak (pretak), animaliak (tiryakak), gizakiak (manushyak), eta jainkoak (devak, zeruko)^[59][60][66]. Bigarren tradizio budistetan, zerrenda hau pizkundearen sei erresuma izatera pasa zen, sasijainkoak gehituz (asurak)^[59][67].

Fundamentuak

Testu vedikoaren lehen geruzek bizitzaren kontzeptua hartzen dute, eta, ondoren, beste bizitza bat zeruan edo infernuan, bertute metatuetan (meritua) edo bizioetan (demeritua) oinarritua^[68]. Hala ere, Vedic rishis zaharrak beste bizitzaren ideia hori desafiatzen zuen, sinplista zelakoan, jendeak ez baitu bizitza moral edo immoralak bizitzen. Bizitza bertutetsuen artean, oro har, batzuk bertutetsuagoak dira; gaizkiak ere baditu mailak, eta testuek diote bidegabea litzatekeela jendeak, bertute edo bizio maila ezberdinekin, zeruan edo infernuan amaitzea, edo neurriz kanpoko modu batean haien bizitza zein bertutetsu edo bizioso izan den kontuan hartu gabe^[69][70][71]. Zeruan edo infernuan, beste bizitza baten ideia sartu zuten, norberaren merezimenduaren arabera^[72][73][74].

Alderaketa

Hinduismoaren, budismoaren eta jainismoaren lehen testuek karagitzearekin lotutako kontzeptuak eta terminologia partekatzen dituzte^[75]. Era berean, antzeko praktika bertutetsuak eta karma azpimarratzen dituzte, askapenerako beharrezkoak direnak eta etorkizuneko birjaiotzetan eragina dutenak^[35][76]. Adibidez, hirurek hainbat bertute eztabaidatzen dituzte —batzuetan Yamak eta Niyamak izenez taldekatuak— hala nola indarkeriarik eza, egiatasuna, lapurretarik eza, jabetzarik eza, izaki bizidun guztienganako errukia, karitatea eta beste asko^[77][78].

Hinduismoa, budismoa eta jainismoa ez datoz bat birjaiotzeari buruz dituzten uste eta teorietan. Hinduismoa bere oinarrizko suposizioan oinarritzen da, hots, arima, nia (atman edo attā) existitzen dela, budismoak, berriz, arimarik, niarik (anatta edo anatman) ez dagoela uste du^{[79][80][81][82][83][84][85][86][87][88]}