Alfabeto erruniko

Alfabeto errunikoa germaniar hizkuntzek latindar alfabeto erabili aurreko alfabeto-sistema izan zen. Idazteko, errunak erabiltzen zituzten, antzinako alfabetoko zeinuak zirenak^[1]. Eskandinaviako aldaerek futhark edo fuþark zuten izena, alfabeto horien lehendabiziko sei letrak F, U, Þ, A, R eta K zirelako^[2]. Anglosaxoiar aldaerak, berriz, futhorc zuen izena, anglosaxoieraz lehendabiziko sei letrak horrela ahoskatzen zituztelako. Alfabeto errunikoak eta haren idazkunak aztertzen dituen zientziak errunologia du izena eta germaniar filologiaren adarra da.

Altzairuzko zigilu errunikoak, antzinako futhark

Historia

Erruna zaharrenak K.o. 150. urtearen inguruan datatuak dira, eta Danimarkan aurkitu ziren. Baliteke idazkera zaharragoa izatea, baina ez da arrastorik gorde, zuretan grabatuak izanik, erraz desegin eta galdu zirelako. Izan ere, errunen itxura zuhaitz enborretan urradurak egiteko formekin lotuta dago^[3].

Herri germanikoekiko lotura argia da, baina anglo-saxoierazko inskripzio kopurua oso mugatua da (50 inguru); eskandinaviarren artean, berriz, milaka eta milaka daude.

Kristautzearen ondorioz, 700. urte inguruan erdialdeko Europan eta 1100. urte inguruan iparraldeko Europan latindar alfabetoak ordezkatu zituen. Adituek idazkera sistema horren gailurra IX. eta XI. mendeen artean kokatzen dute, bikingoen aroaren amaieran. Danimarkan, ordea, ez da erabiltzen XII. mendetik aurrera. Suedian gehiago iraun zuten, Dalekarlia eskualdean.

Islandia bikingoek kolonizatu arren, errunak ez ziren bertara iritsi eta sagak latindar letretan idatzita daude^[3]. Hala ere, Islandiako idazkeran, egun ere, letra batzuek itxura errunikoa dute (Þ, þ), baina haietan ere jatorria ez dago errunetan, idazki ingeles zaharretan baizik, anglosaxoien oroigarri. Groenlandian Kingigtorsuak aztarnategian aurkitu da erruna inskripzio iparraldekoena, baina zeinu sekretuez idatzita dago. Erabilera apaingarri gisa mantendu zen: XX. mendearen hasieran, Suedian oraindik dekoratzeko zerabiltzaten.

Unicode

Unicodek 1999ko irailean 3.0 bertsioa atera zuenean, errunak gehitu zituzten. Hona hemen letra errunikoen taula (U+16A0–U+16EA):

16A0

ᚠ

fehu feoh fe f

16B0

ᚰ

on

16C0

ᛀ

dotted-n

16D0

ᛐ

short-twig-tyr t

16E0

ᛠ

ear

16A1

ᚡ

v

16B1

ᚱ

raido rad reid r

16C1

ᛁ

isaz is iss i

16D1

ᛑ

d

16E1

ᛡ

ior

16A2

ᚢ

uruz ur u

16B2

ᚲ

kauna

16C2

ᛂ

e

16D2

ᛒ

berkanan beorc bjarkan b

16E2

ᛢ

cweorth

16A3

ᚣ

yr

16B3

ᚳ

cen

16C3

ᛃ

jeran j

16D3

ᛓ

short-twig-bjarkan b

16E3

ᛣ

calc

16A4

ᚤ

y

16B4

ᚴ

kaun k

16C4

ᛄ

ger

16D4

ᛔ

dotted-p

16E4

ᛤ

cealc

16A5

ᚥ

w

16B5

ᚵ

g

16C5

ᛅ

long-branch-ar ae

16D5

ᛕ

open-p

16E5

ᛥ

stan

16A6

ᚦ

thurisaz thurs thorn

16B6

ᚶ

eng

16C6

ᛆ

short-twig-ar a

16D6

ᛖ

ehwaz eh e

16E6

ᛦ

long-branch-yr

16A7

ᚧ

eth

16B7

ᚷ

gebo gyfu g

16C7

ᛇ

iwaz eoh

16D7

ᛗ

mannaz man m

16E7

ᛧ

short-twig-yr

16A8

ᚨ

ansuz a

16B8

ᚸ

gar

16C8

ᛈ

pertho peorth p

16D8

ᛘ

long-branch-madr m

16E8

ᛨ

Icelandic-yr

16A9

ᚩ

os o

16B9

ᚹ

wunjo wynn w

16C9

ᛉ

algiz eolhx

16D9

ᛙ

short-twig-madr m

16E9

ᛩ

q

16AA

ᚪ

ac a

16BA

ᚺ

haglaz h

16CA

ᛊ

sowilo s

16DA

ᛚ

laukaz lagu logr l

16EA

ᛪ

x

16AB

ᚫ

aesc

16BB

ᚻ

haegl h

16CB

ᛋ

sigel long-branch-sol s

16DB

ᛛ

dotted-l

16EB

᛫

puntuazio bakarra

16AC

ᚬ

long-branch-oss o

16BC

ᚼ

long-branch-hagall h

16CC

ᛌ

short-twig-sol s

16DC

ᛜ

ingwaz

16EC

᛬

puntuazio anitza

16AD

ᚭ

short-twig-oss o

16BD

ᚽ

short-twig-hagall h

16CD

ᛍ

c

16DD

ᛝ

ing

16ED

᛭

puntuazio gurutzatua

16AE

ᚮ

o

16BE

ᚾ

naudiz nyd naud n

16CE

ᛎ

z

16DE

ᛞ

dagaz daeg d

16EE

ᛮ

arlaug sinboloa

16AF

ᚯ

oe

16BF

ᚿ

short-twig-naud n

16CF

ᛏ

tiwaz tir tyr t

16DF

ᛟ

othalan ethel o

16EF

ᛯ

tvimadur sinboloa

16F0

ᛰ

belgthor sinboloa