قرقیزستان
کشوری در آسیای میانه From Wikipedia, the free encyclopedia
قرقیزستان با نام رسمی جمهوری قرقیزستان (به قرقیزی: Кыргыз Республикасы) کشوری محصور در خشکی در آسیای مرکزی است.
جمهوری قرقیزستان Кыргыз Республикасы قرقیزستان | |
|---|---|
 نشان ملی
| |
شعار: ندارد | |
.svg) | |
| پایتخت و بزرگترین شهر | بیشکک ۴۲°۵۲′ شمالی ۷۴°۳۶′ شرقی |
| زبان(های) رسمی | قرقیزی (رسمی و دولتی) روسی (رسمی)[1] |
| گروه‌های قومی | 77.8% قرقیزها 14.2% ازبک‌ها 3.8% روس‌ها 1.0% دونگان 0.9% تاجیک‌ها 0.8% کُردها 1.5% دیگر اقوام |
| دین(ها) | اسلام |
| حکومت | جمهوری پارلمانی |
| صدر جباروف عقیل‌بیگ جباروف | |
| بنیان‌گذاری | ۱۹۹۱ |
| مساحت | |
• کل | ۱۹۹٬۹۵۱ کیلومتر مربع (۷۷٬۲۰۲ مایل مربع) (۸۶ام) |
• آبها (٪) | ۳٫۶ |
| جمعیت | |
• سرشماری | ۶٬۷۶۹٬۸۶۴ (۱۰۹ام) |
• تراکم | ۲۶ بر کیلومتر مربع (۶۷٫۳ بر مایل مربع) (۱۷۶ام) |
| واحد پول | سوم (KGS) |
| منطقه زمانی | KGT |
| جهت رانندگی | راست |
| پیش‌شماره تلفنی | ۹۹۶ |
| کد ایزو ۳۱۶۶ | KG |
| دامنه سطح‌بالا | .kg |
این کشور از شمال با قزاقستان و از جنوب با چین و از شرق با ازبکستان و از جنوب غربی با تاجیکستان هم مرز هست. پایتخت و بزرگترین شهر آن، بیشکک با ۸۷۰ هزار نفر جمعیت است. زبان رسمی آن زبان‌های قرقیزی و روسی است. قرقیزستان به همراه قزاقستان، تنها کشورهایی در آسیای مرکزی هستند که زبان روسی را در کشورهای خود به عنوان زبان رسمی حفظ کرده‌اند. ۷۲٫۶ درصد از مردم قرقیزستان را، قرقیزها، ۱۴ درصد را ازبک‌ها، ۹ درصد را روس‌ها و باقی جمیعت قرقیزستان را سایر اقوام تشکیل می‌دهند. حکومت کشور قرقیزستان به‌صورت سکولار می‌باشد. ۸۰ درصد از مردم این کشور مسلمان و ۱۷ درصد نیز پیرو کلیسای ارتدکس روسی هستند. مردم قرقیز دارای پیشینه‌ای مغولی و ترکی هستند و زبان قرقیزی نیز، شاخه‌ای از زبان‌های ترکی است.[2]
قرقیزستان منطقه‌ای کوهستانی است که در قدیم از سکونتگاه قوم سکا بود. امروزه افزون بر خاستگاه ترک‌تبار، فرهنگ بیشتر مردم این کشور از فرهنگ ایرانی، مغولی و روسی نیز تأثیر پذیرفته‌است.
ریشه نام قرقیز از واژه ترکی «قرخ» به معنی «چهل» گرفته شده و قرقیز یا قرخ بیز (به معنی ما چهلیم) به چهل ایل در حماسه مناس اشاره دارد که توسط یک قهرمان افسانه‌ای در برابر اویغورها متحد شدند.[3] داستان‌های مناس، حماسه ملی قرقیزها را تشکیل می‌دهد. پسوند ـِستان در نام این کشور پسوندی فارسی به معنی سرزمین، جا و مکان است، پس بدین‌ترتیب، قرقیزستان به معنی «سرزمین قرقیزها» است. چهل پرتوی خورشید که بر روی پرچم قرقیزستان دیده می‌شود اشاره‌ای است به چهل ایل یادشده و شکل مدور میان پرتوها نمادی از تاج چوبی بر روی یورتهای کوچ‌نشینان آسیای میانه است.
قرقیزستان ۱۹۹٬۹۵۱ کیلومتر مربع مساحت و حدود ۷ میلیون نفر جمعیت دارد[4][5] و پایتخت آن شهر بیشکک است. جمهوری قرقیزستان در قسمت شمال شرقی آسیای مرکزی واقع شده‌است و از شمال با قزاقستان، از جنوب با تاجیکستان، از غرب با ازبکستان و از شرق و جنوب شرقی با چین همسایه و هم‌مرز است. این کشور دارای آب و هوای معتدل کوهستانی، بهار و تابستان معتدل و زمستانی سرد است.
مسافرت در این کشور به دلیل کوهستانی بودن و عدم دسترسی به دریاها امری مشکل است.[6]
دریاچه ایسیق‌کول در شمال شرق کوهستان تیان‌شان بزرگترین دریاچه قرقیزستان و دومین دریاچه بزرگ کوهستان در جهان پس از دریاچه تیتیکاکا است. بلندترین قله‌های قرقیزستان در کوهستان قاقشال‌داغ واقع شده‌اند که مرز کشور با چین را تشکیل می‌دهند. جنگش چاقوسو با ارتفاع ۷٬۴۳۹ متر بلندترین قله کشور است. این قله شمالی‌ترین قله با ارتفاع بالای هفت هزار متر در جهان است.
آب‌وهوای مناطق این کشور با هم تفاوت دارد به‌طوری‌که دره فرغانه در جنوب غرب، نیمه‌گرمسیری و بسیار گرم در تابستان است که دما در آن به ۴۰ درجه سانتیگراد هم می‌رسد اما کوهپایه‌های شمالی کشور آب‌وهوای معتدلی دارند و کوهستان تیان‌شان هوای خشک بَرّی و در ارتفاعات آب‌وهوای سرد قطبی دارد. در سردترین مناطق قرقیزستان در خلال زمستان دمای هوا در حدود ۴۰ روز زیر صفر است و در برخی بیابان‌های آن تمام زمستان برف می‌بارد.
یک ناحیه کوچک به نام برک که در احاطه خاک ازبکستان قرار دارد متعلق به قرقیزستان می‌باشد. به این‌گونه نواحی برون‌بوم گفته می‌شود. ازبکستان به نوبه خود چهار برون‌بوم در احاطه خاک قرقیزستان دارد به نام‌های ساخ، شاه مردان، چان‌قره و ینگه‌ایل. در میان آن‌ها اکثریت جمعیت ساخ و شاه مردان تاجیک و فارسی‌زبان هستند. کشور تاجیکستان نیز دو برون‌بوم به نام‌های واروخ و قره‌آغاچ در قرقیزستان دارد.
اختلافات مرزی
از زمان استقلال کشورهای آسیای میانه از شوروی در ۱۹۹۱ میلادی، میان این کشورها به ویژه ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان اختلافات مرزی وجود دارد و این کشورها تاکنون به‌طور کامل برای حل این اختلافات به نتیجه نرسیده‌اند. قرقیزستان و ازبکستان بر سر حدود ۳۰۰ کیلومتر از یک‌هزار کیلومتر مرز مشترک خود، اختلاف دارند. تاجیکستان و قرقیزستان نیز از ۹۷۶ کیلومتر مرز مشترک بین دو کشور تا امروز در مجموع ۵۰۴ کیلومتر را مشخص و علامت‌گذاری کرده‌اند.[7]
اختلافات مرزی قرقیزستان با تاجیکستان باعث چندین ماجرا از جمله درگیری‌های مسلحانه بین ساکنان دو طرف در مناطق لیلک و بادکند قرقیزستان با نواحی اسفره و باباجان غفورف تاجیکستان شده‌است. تنها در سال ۲۰۱۴ در مرز قرقیزستان با تاجیکستان ۳۰ درگیری رخ داد که باعث زخمی شدن چندین نفر از اتباع هر دو کشور شد. قرقیزستان در ابتدای سال ۲۰۱۴ در پی یک نزاع، مرزهایش با تاجیکستان را برای سه ماه بست و سفیرش را از دوشنبه فراخواند.[8]
این کشور شامل ۷ استان به نام‌های چوئی، ایسیق‌کول، نارین، تلاس، بادکَند، اوش و جلال‌آباد است. (شهر بیشکک به‌طور مستقل اداره می‌شود، شهر اوش نیز از واحدهای تقسیم کشوری به‌شمار می‌آید):
| # | استان یا شهر | مرکز | مساحت (ک. م) | جمعیت (۲۰۱۵)[9] | نقشه |
|---|---|---|---|---|---|
| ۱ | بیشکک (شهر) | - | ۱۶۹٬۹ | ۹۳۷٫۴۰۰ |  |
| ۲ | استان بادکند | بادکند | ۱۷٫۰۰۰ | ۴۸۰٫۷۰۰ | |
| ۳ | استان چوئی | بیشکک | ۲۰٫۲۰۰ | ۸۷۰٫۳۰۰ | |
| ۴ | استان جلال‌آباد | جلال‌آباد | ۳۳٫۷۰۰ | ۱٫۱۲۲٫۴۰۰ | |
| ۵ | استان نارین | نارین | ۴۵٫۲۰۰ | ۲۷۴٫۵۰۰ | |
| ۶ | استان اوش | اوش | ۲۹٫۲۰۰ | ۱٫۲۲۸٫۴۰۰ | |
| ۷ | استان تلاس | تلاس | ۱۱٫۴۰۰ | ۲۴۷٫۲۰۰ | |
| ۸ | استان ایسیق‌کول | قراکول | ۴۳٫۱۰۰ | ۴۶۳٫۹۰۰ | |
| ۹ | اوش (شهر) | - | ۱۸٬۵ | ۲۷۰٫۳۰۰ |
سکاها که قومی ایرانی‌تبار بودند ساکنان نخستین منطقه کنونی قرقیزستان را تشکیل می‌دادند.[10]
ریشه‌های فرهنگی قرقیزها را در بخش‌های بالایی رود ینی‌سئی در کوه های آلتای پیدا کرده‌اند. بنظر می‌رسد آنان در قرن دهم میلادی از آلتای، به جایی که اکنون قرقیزستان نام دارد، مهاجرت کرده‌اند و در آنجا ساکن شده‌اند. ترکان سلجوقی و مغول‌ها تأثیر زیادی بر فرهنگ این منطقه گذاشته‌اند. قرقیزها اسلام و تیراندازی را از ترکان سلجوقی و اسب‌سواری ماهرانه را از سواران ترک‌نژاد آسیای میانه یادگرفتند. هنوز هم سوارکاران چابکی در این کشور یافت می‌شود.
در اوایل سدهٔ ۱۹ میلادی، قرقیزستان تحت حکومت خانات خوقند درآمد. در سال ۱۸۷۶ قرقیزستان به امپراتوری روسیه ضمیمه شد که باعث برخی از تنش‌ها و شورش‌ها شد. در طول تسلط روسیه بسیاری از قرقیزها به چین و افغانستان مهاجرت کردند.
,_Flag_map_of_Kyrgyzstan_(1991–1992).svg)
در ۱۹۱۸ اتحاد شوروی در این منطقه برقرار و در ۱۹۲۴ قرقیزستان بخشی از منطقه خودمختار کارا – قرقیز شناخته شد. در ۱۹۲۶ این نام به جمهوری خودمختار شوروی سوسیالیستی قرقیزستان تغییر یافت و دوباره در سال ۱۹۳۶ به نام جمهوری شوروی سوسیالیستی قرقیزستان و به عنوان بخشی از جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی به رسمیت شناخته شد.[11]
در دوران تسلط شوروی، قرقیزستان از نظر اقتصادی و اجتماعی توسعه یافت. در ۱۹۲۴ الفبای جدید عربی به رسمیت شناخته شد که بعدها در سال ۱۹۲۸ به لاتین و در ۱۹۴۱ به سیرلیک تغییر یافت.[11]
بر پایه آخرین سرشماری شوروی در سال ۱۹۸۹، قرقیزتباران تنها ۲۲ درصد از اهالی شهر فرونزه (شهر بیشکک امروزی) را تشکیل می‌دادند و بیش از ۶۰ درصد اهالی آن شهر از روس‌ها، اوکراینی‌ها و دیگر مردم اسلاوتبار تشکیل شده‌بود.[12]
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در سال ۱۹۹۱، قرقیزستان به استقلال دست یافت.
در دوره‌هایی تنش قومی میان قرقیزها و ازبک‌ها در جلال‌آباد در جنوب قرقیزستان وجود داشته‌است.
انقلاب در آوریل ۲۰۱۲ به سرنگونی حکومت قربان بیگ باقی‌یف، رئیس‌جمهور پیشین قرقیزستان انجامید و به تنظیم یک قانون اساسی جدید و برقراری یک دولت انتقالی منجر شد. در نوامبر ۲۰۱۱ در این کشور انتخابات ریاست‌جمهوری برگزار شد.
تا پیروزی کمونیست‌ها در شوروی پیشین، قرقیزستان بخشی از ترکستان روسیه بود. سپس در سال ۱۹۲۶ میلادی، یکی از جمهوری‌های اتحاد جماهیر شوروی شد. قرقیزستان پس از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱، مستقل شد و عسگر آقایف، رهبر حزب کمونیست قرقیزستان، به ریاست جمهوری این کشور رسید، آقایف از آغاز استقلال این کشور تا سال ۲۰۰۵ میلادی قدرت را به‌دست داشت و می‌خواست تا پایان عمر در مقام ریاست جمهوری باشد. ولی سرانجام در اوایل فوریه ۲۰۰۵ به‌دنبال مجموعه‌ای از شورش‌ها عسگر آقایف رئیس‌جمهور قرقیزستان سرنگون و آشوب‌هایی در این کشور فقیر آسیای میانه به‌وقوع پیوست که طی آن مردم پایتخت شورش کردند و به کاخ ریاست جمهوری و مجلس هجوم آوردند.
به این ترتیب، عسگر آقایف به روسیه پناهنده شد و قربان بیگ باقی‌یف به جای او به ریاست جمهوری رسید و انقلاب لاله‌ای قرقیزستان به وقوع پیوست. ۵ سال بعد در سال ۲۰۱۰ میلادی مردم قرقیزستان در اعتراض به فساد مالی و گرانی قیمت برق به خیابان‌ها ریختند و دولت قربان بیگ باقی‌یف را سرنگون کردند. سپس رهبر مخالفان رزا آتونبایوا یک دولت موقت در پایتخت تشکیل داد و خواستار استعفای قربان بیگ باقی‌یف شد.
روسیه اولین کشوری بود که تغییر رژیم قرقیزستان در ۷ آوریل ۲۰۱۰ را به‌رسمیت شناخته و با توجه به موضع‌گیری‌های رسانه‌ای این کشور علیه قربان بیگ باقی‌یف، مظنون به دامن زدن به آشوب‌های ماه آوریل و تحولات در قرقیزستان شد.[13]
پس از ناآرامی‌های خشونت‌بار قرقیزستان که موجی از نگرانی را در کشورهای منطقه از اوج‌گیری جریان‌های خشونت‌بار قومی و قبیله‌ای در آسیای مرکزی پدیدآورده بود، کمتر کسی گمان می‌برد که به فاصله‌ای اندک از این رویدادهای در نوع خود خشن و پرتلفات، در سازوکاری دموکراتیک، اولین و تنها نظام پارلمانی در آسیای میانه شکل گیرد؛ بنابراین قرقیزستان در سال‌های اخیر در عرصه دموکراسی بیش از سایر جمهوری‌های آسیای میانه پیشرفت و دستاورد داشته‌است.[14]
.jpg)
در فوریه ۲۰۱۷ (اسفند ۹۵) سرویس امنیتی دولتی قرقیزستان اعلام کرد که «عمربک تکبایف» سیاستمدار مخالف دولت را به اتهام فساد و اختلاس بازداشت کرده‌است. این اقدام ممکن است منجر به حذف این گزینه احتمالی از انتخابات ریاست‌جمهوری سال آینده شود. تکبایف که ۵۸ سال سن دارد، فراکسیون مجلس حزب آتا مکن را رهبری می‌کند و یکی از اصلی‌ترین منتقدان «الماس‌بیگ آتامبایف» رئیس‌جمهوری پیشین این کشور محسوب می‌شد. دفتر دادستان عمومی قرقیزستان نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد که این منتقد دولت مظنون به دریافت یک میلیون دلار رشوه از یک سرمایه‌گذار روسیه در سال ۲۰۱۰ است.[15]
این کشور گرچه منابعی از طلا و اورانیوم و فلزهای کم‌یاب دارد ولی اقتصادش عمدتاً با تجارت و از جمله صدور کالاهای بومی و به خصوص باز صدور کالاهای چینی به جمهوری‌های آسیای میانه وابسته است. از زمانی که قزاقستان در اجرای شرایط مربوط به اتحادیه گمرکی با روسیه و بلاروس عوارض گمرکی برای کالاهای کشورهای غیرعضو را افزایش داد، قرقیزستان بزرگترین بازار صادراتی خود را از دست داد.
در سال ۲۰۱۳ روسیه قروض ۵۰۰ میلیون دلاری قرقیزستان را در ازای تمدید حضور نظامی خود در این کشور بخشید و به دولت این کشور فشار وارد آورد که پایگاه نظامی آمریکا را در خاک خود تعطیل کند. نزدیک به یک میلیون از جمعیت ۶ میلیونی قرقیزستان در روسیه کار می‌کنند که پولی که به کشور می‌فرستند مبلغ قابل اعتنایی است. روسیه در سال‌های اخیر، گاه‌وبیگاه با انگیزه‌های سیاسی تهدید به تشدید سخت‌گیری در صدور روادید برای نیروی کار قرقیزستان کرده‌است.
قرقیزستان در سال ۲۰۱۵ عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا شد و در حال حاضر هماهنگ‌سازی بین کشورها به این اتحادیه واگذار شده‌است.
عضویت قرقیزستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا هم از سوی روسیه بدون پاداش نمانده‌است. روسیه یک صندوق توسعه با سرمایه‌ای معادل یک میلیارد دلار برای این کشور ایجاد کرده که برابر یک ششم تولید ناخالص ملی قرقیزستان است.
بر اساس آمارهای سال ۲۰۱۶ روسیه با واردات ۹۱۴ میلیون دلاری از قرقیزستان در جایگاه اول واردکنندگان و قزاقستان با واردات ۵۹۳ میلیون دلاری در جایگاه دوم قرار دارد.
در عین حال قزاقستان بعد از سوئیس دومین مقصد صادراتی قرقیزستان است که در سال ۲۰۱۶ میلادی ۲۷۴ میلیون دلار محصولات خود را به این کشور صادر کرد. اگر در نظر بگیریم که قرقیزستان ۵۰۰ میلیون دلار طلا به سوئیس صادر می‌کند، نقش قزاقستان در تجارت خارجی قرقیزها نقش زیادی دارد. علاوه بر این، در اوایل سال جاری ۱۲۵ هزار مهاجر کاری قرقیز در قزاقستان کار می‌کردند.[16]
واحد پول این کشور سوم قرقیزستان است. هر سوم قرقیزستان معادل ۰٫۰۱۲۲ دلار آمریکا و هر دلار معادل ۸۱٫۴ سوم است. (آوریل ۲۰۲۲).[17]
جمعیت این کشور حدود ۶ میلیون نفر است که حدود ۶۹ درصد آن را قرقیزها، ۱۴ درصد را ازبک‌ها و ۹ درصد را روس‌ها تشکیل می‌دهند.[18] اقلیت‌های کوچک دیگری نیز از قبیل ۲٫۸ درصد اوکراینی ها، ۲٪ تاتار، ۱٫۱٪ آلمانی ها و جمعیت کوچکی از قزاق‌ها، آذربایجانی‌ها، تاجیک‌ها و اویغورها هم در این کشور زندگی می‌کنند.[19]
نژاد قرقیز به همراه قزاق هر دو از اقوام ترک تبار آسیای میانه هستند. باشندگان در آسیای میانه بیشتر از ۷۰ قوم و ملیت هستند و این منطقه پتانسیل لازم برای درگیری‌های قومی و نژادی دارد.[20][21]
اسلام در قرقیزستان بیشترین جمعیت پیروان را تشکیل می‌دهد. در این کشور ترک‌ها، به‌طور سنتی مسلمان هستند و اقلیت روس دارای دین مسیحی‌اند:[22]
۱. مسلمان (عمدتاً سنی): ٩٠٪
۲. مسیحی: ۷٪
۳. بقیه: ۳٪
قرقیزها مخلوطی از نژادهای ترک و مغول بوده و احتمال می‌رود که مسکن اولیهٔ آنان سیبری جنوبی باشد. آنان قرابت نژادی نزدیکی با قزاق‌های قزاقستان دارند و پیش‌تر که قزاق‌ها را قرقیز می‌خواندند به ایشان قراقریز می‌گفتند.[23]
زبان‌های قرقیزی و روسی زبان‌های رسمی این کشورند.
زبان قرقیزی: زبان قرقیزی شاخه‌ای از زبان‌های ترکی است. این زبان دارای سه گویش شمالی، شرقی و جنوب‌غربی است. زبان ادبی جدید قرقیزی که در دوران حکومت شوروی توسعه یافته ترکیبی از ویژگی‌های تمام گویش‌های قرقیزی است. واژگان زبان قرقیزی دارای ریشه ترکی و مغولی بوده و همچنین تعدادی از لغات پارسی، عربی و روسی در این زبان وجود دارد.
خط رایج سیریلیک است که از سال ۱۹۴۰ م. جایگزین خط لاتین گردیده، قبل از آن تا سال ۱۹۲۸ خط عربی به کار می‌رفت و از سال ۱۹۲۸ تا ۱۹۴۰ خط لاتین به عنوان واسط میان عربی و سیریلی رایج شد.[24]
درصد باسوادی در قرقیزستان ۹۸٫۷ درصد است.[25]
قرقیزستان مانند سایر کشورهای آسیای میانه، از ارتش چندان بزرگ و قدرتمندی برخوردار نیست.
کل نیروهای مسلح و امنیتی این کشور در حدود ۲۰۰۰۰ نفر است که آن‌ها نیز با مشکل پایین بودن سطح آموزش‌ها و همچنین جنگ‌افزار و تجهیزات لازم مواجه هستند. افزون بر این، قرقیزستان بودجه بسیار محدود نظامی دارد که هیچ‌گاه به بالای یک میلیارد دلار نرسیده‌است.
در نتیجه در سال‌های اخیر، طرحی از سوی وزارت دفاع این کشور آماده شده که هدف آن، انجام اصلاحات ساختاری در نیروهای دفاعی عنوان شده‌است. در عرصه روابط نظامی، قرقیزها بیشترین روابط را با روسیه دارند. علت این امر تا اندازه‌ای در نتیجه وابستگی امنیتی و نظامی به روسیه‌است.[26]
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
