معماری عصر برنز در ایران
From Wikipedia, the free encyclopedia
در حدود ۳٬۴۰۰–۳٬۳۰۰ سال پیش از میلاد (در عصر برنز)، در سرزمینی که امروزه ایران نامیده میشود، شهرهایی بازرگانی برآمدند که احتمالاً در شبکهٔ فرهنگی مشترکی (موسوم به حوزهٔ فرهنگ آغازایلامی) با هم پیوند داشتهاند و در مسیر تجاری میان تمدنهای بین النهرین باستان، تمدن دره رود سند و آسیای مرکزی نقشآفرینی کرده اند. بزرگترین این شهرها ملیان (انشان) بودهاست که در اواسط عصر برنز دور آن دیوار دفاعی عظیمی کشیده بودند. شوشِ آغازایلامی نیز از شهرهای مهم این حوزهٔ فرهنگی در جنوب غربی ایران بود که امروزه اثری از معماری آن نماندهاست. با آغاز دوران ایلام کهن در جنوب غربی ایران، شوش به شهری در قامت شهرهای میانرودان تبدیل شد. فرمانروایی ایلامی نیز کاخ و آرامگاهی در هفتتپه ساخت و در گودینتپه در زاگرس مرکزی معابر شهری کوچکی ساخته شد که برخی ارابهرو بودند و در دو طرف آنها مغازه یا کارگاههایی قرار داشت. گودینتپه در این زمان حصاری بیضوی شکل داشت و الگوهای معماری آن در این دوره مشابه الگوهای معماری شهرهای جنوب غربی ایران بود. در این دوران در تپه یحیی در جنوب شرقی ایران ساختمانی بزرگ برای بازرگانان غیربومی ساخته شد. در همین منطقه شهر سوخته شهری عظیم با بافتی پیچیده بود که به حوزههای کارکردی مختلف تقسیم میشد. در عصر برنز در تپهٔ جنوبی سیلک در فلات مرکزی ایران محلههایی با خانههای مسکونی و کوچههایی در اطراف خانهها ایجاد شده که با خانههای روستایی امروزی اطراف کاشان سنخیّت دارد. در همین دوران یک سوم فضاهای شهری تپه حصار به فعالیتهای تولیدی اختصاص داشته و ظاهراً مردمان آن ثروتی قابل توجه اندوخته بودهاند. در فلات شمالی ایران هم در تورنگ تپه سازهٔ خشتی بزرگی ساخته شده بوده که با زیگورات بزرگ اور-نامو هماوردی میکردهاست.
عصر برنز در ایران | |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
گسترهٔ تاریخی | |||||||
عصر برنز آغازین گسترش اوروکی، ظهور نیاشهرنشینی | حدود ۳٬۳۰۰ پ.م. تا ۲٬۱۰۰ پ.م. | ||||||
عصر برنز میانی ظهور شبکهٔ تجارتی بین تمدنها، انقلاب شهرنشینی | حدود ۲٬۱۰۰ پ.م. تا ۱٬۶۰۰ پ.م. | ||||||
عصر برنز متأخر فروپاشی تمدنهای عصر برنز | حدود ۱٬۶۰۰ پ.م. تا ۱٬۲۰۰ پ.م. | ||||||
گسترهٔ جغرافیایی | |||||||
حوزهٔ فرهنگ آغازایلامی |
| ||||||
حوزهٔ فرهنگ یانیق | هفتوان تپه، تپه دینخواه، گودینتپه ۴ | ||||||
تمدن ایلام در عصر برنز | شوش ایلامی، هفتتپه، گودینتپه ۳ |
همزمان با گسترش حوزهٔ فرهنگی آغازایلامی، شمال غربی ایران حوزهای فرهنگی تشکیل میداد که از بقیهٔ ایران متمایز بود و به فرهنگ یانیقتپه (کورا-ارس ۱) موسوم است. در شمال دریاچهٔ ارومیه سکونتگاهها به الگوی تثبیتشده آناتولی و قفقاز جنوبی (خانههای گرد از جنس خشت خام) نزدیکند. از سکونتگاههای جنوب دریاچهٔ ارومیه به علت کاوشهای محدود الگویی در دست نیست.
همزمان با زوال و فروپاشی تمدن عصر برنز، شهرهای واقع در مسیر تجاری عصر برنز بهتدریج دچار زوال شدند.