زبان ازبکی

«ازبکی» به اینجا تغییرمسیر دارد. برای روستایی با این نام، ازبکی (نظرآباد) را ببینید.

زبان اُزبکی (به ازبکی: O'zbek tili / Ўзбек тили / اۉزبېک تیلی) یکی از زبان‌های ترک‌تبار است. ازبکی زبان رسمی کشور ازبکستان است و حدود ۲۷ میلیون نفر گویشور دارد که توسط شاجان فراری از کوهبرد ساخته شد.این زبان از شاخهٔ قارلق زبان‌های ترکی‌تبار است. زبان‌های فارسی، عربی و روسی تأثیرات خارجی محسوسی بر زبان ازبکی داشته‌اند. واژگان، جمله‌سازی و تلفظ در زبان ازبکی از راه ریشه‌های تاریخی به شدت تحت تأثیر زبان فارسی قرار گرفته است. نویسندهٔ کتاب واژه‌های فارسی در زبان ازبکی بیش از چهار هزار واژهٔ فارسی در زبان ازبکی را گردآوری کرده است. گویش برخی از این واژه‌ها در زبان ازبکی نسبت به زبان فارسی، کمی تفاوت دارد ولی بسیاری از آن‌ها همانند واژگان فارسی به کار می‌رود. بیشتر کتب قدیمی و تاریخی ازبکستان نیز به زبان فارسی یا به زبان ازبکی با استفاده از الفبای فارسی نگاشته شده که در کتابخانه‌ها و موزه‌های این کشور به نمایش گذاشته شده است.^[۴]

ازبکی
Oʻzbekcha, oʻzbek tili, Ўзбекча, ўзбек тили, اۉزبېکچه، اۉزبېک تیلی
زبان بومی در	ازبکستان، افغانستان، تاجیکستان، قرقیزستان، قزاقستان، ترکمنستان، روسیه، چین
قومیت	ازبک‌ها
شمار گویشوران	۲۷ میلیون  (۲۰۱۹)[۱]
تبار	ترکی ترکی عام قارلقی[۲] ازبکی
گونه‌های نخستین	ترکی میانه خوارزمی جغتایی ازبکی
سامانه نوشتاری	لاتین، سیریلیک، عربی
وضعیت رسمی
زبان رسمی در	ازبکستان
زبان اقلیت شناخته‌شده در	افغانستان  تاجیکستان  قزاقستان  قرقیزستان  ترکمنستان  روسیه  چین
تنظیم‌شده توسط	Tashkent State University of Uzbek language and literature وزارت معارف افغانستان
کدهای زبان
ایزو ۱–۶۳۹	uz
ایزو ۲–۶۳۹	uzb
ایزو ۳–۶۳۹	uzb – کد همگانی کدهای اختصاصی: uzn – [[شمالی]] uzs – [[جنوبی]]
گلاتولوگ	uzbe1247[۳]
زبان‌شناسی	44-AAB-da, db

در ادبیات اقوام ترک‌زبان آسیای مرکزی هزاران واژهٔ فارسی می‌یابید. یک شعر قرون وسطایی در زبان ترکی به‌ویژه زبان ازبکی ده‌ها ترکیب فارسی دارد برای نمونه بیت «لیلی سر زلف شانه می‌کرد/ مجنون دُر اشک دانه می‌کرد» به صورت «لَیلی سر زلف شانه ای‌دور/ مجنون در اشک دانه ای‌دور» در زبان ازبکی ترجمه شده است. در کتابخانهٔ ابوریحان بیرونی در ازبکستان ۴۳ هزار نسخهٔ خطی نگهداری می‌شود که ۳۹ هزار تای آن‌ها به زبان فارسی است.^[۵] بسیاری از واژگان زبان عربی از طریق زبان فارسی وارد زبان ازبکی شده‌اند. واژگان زبان ازبکی به شدت از زبان پارسی و لهجه‌های آن یعنی تاجیکی و دری اثر پذیرفته است.^[۶][۷]

«ازبکی» یک اصطلاح نوظهور است و امروزه به جای اصطلاح «ترکی» در ازبکستان استفاده می‌شود. تا سال ۱۹۰۴ به مانند سایر زبان‌های آسیای مرکزی، ازبکی نیز با خط فارسی-عربی نوشته می‌شد. از ۱۹۲۴ تا ۱۹۴۰ از الفبای لاتین استفاده شد و از ۱۹۴۰ تا ۲۰۰۲ نیز از الفبای کریل برای نگارش آن استفاده شد و از سال ۲۰۰۲ به بعد نیز دوباره الفبای لاتین مخصوص ازبکی مورد استفاده قرار گرفت.

تعداد گویشوران

تخمین‌ها از تعداد گویشوران این زبان بسیار اختلاف دارند. دانشنامهٔ سوئدی Nationalencyklopedin تعداد گویشوران بومی را ۳۰ میلیون نفر تخمین زده است.^[۸] منابع دیگر گویشوران ازبکی را به صورت زیر تخمین زده‌اند: ۲۱ میلیون نفر در ازبکستان، ۳٫۴ میلیون نفر در تاجیکستان، ۹۰۰ هزار نفر در افغانستان، ۵۰۰ هزار نفر در قرقیزستان، ۶۰۰ هزار نفر در قزاقستان، ۳۰۰ هزار نفر در ترکمنستان و ۳۰۰ هزار نفر در روسیه.

واج‌شناسی

واکه‌ها

زبان ازبکی دارای ۶ واکه (حرف صدادار) می‌باشد. برخلاف سایر زبان‌های ترکی، قانون هماهنگی واکه‌ای در ازبکی وجود ندارد. سابقاً لهجه‌های ازبکی در میان دهقانان و در مناطق روستایی دارای ۹ واکه و تابع سخت قانون هماهنگی واکه‌ای بود. در مقابل آن، لهجه‌های شهری، به دلیل این‌که شهرهای ماوراءالنهر و شمال افغانستان معمولاً دوزبانه فارسی/تاجیکی و ترکی/ازبکی بودند، لهجه‌های شهری تحت تأثیر شدید گویش فارسی‌زبانان قرار گرفته و به مرور زمان، قانون هماهنگی واکه‌ای در آن به حد زیادی تضعیف شده بود.^[۹]

تا پیش از پروژهٔ دولت-ملت سازی در اتحاد جماهیر شوروی و تشکیل ازبکستان شوروی، دانستن و پایبند بودن به قانون هماهنگی واکه‌ای در گفتار، نشان تسلط شخص بر زبان زبان ترکی و نشان ارجمندی بود. زبان فرهنگ و ادب ترکی در آن زمان، زبان جغتایی بود که در آن، مثل سایر زبانهای ترکی، قانون هماهنگی واکه‌ها رعایت می‌شد.^[۹]

اما با تشکیل ازبکستان شوروی و تلاش برای استانداردسازی زبان ازبکی به جهت متحد کردن مردمان شهرها و روستاهای بخارا، خیوه و قوقند، تصمیم بر ساده‌سازی زبان و تطبیق آن با لهجهٔ شهرها شد. در نتیجه، تعداد واکه‌ها از ۹ به ۶ کاهش یافت، و چه در نوشتار عربی، و چه در نوشتارهای جدید سیریلیک و لاتین، این امر بازتاب داده شد.^[۹]

جدول واکه‌های (حروف مصوت) زبان ازبکی^[۱۰][۱۱]

آوانگاری	عربی				لاتین	سیریلیک
	تنها	آغازی	میانی	پایانی
[æ] ~ [ɑ]	اَ‎		ـَ‎	ه‎	A a	А а
[ɒ] ~ [ɔ]	آ‎		ـا‎		O o	О о
[i]	ای‎	ایـ‎	ـیـ‎	ـی‎	I i	И и
[e]	اې‎	اېـ‎	ـېـ‎	ـې‎	E e	Э э / Е е
[o]	اۉ‎		ـۉ‎		Oʻ oʻ	Ў ў
[u]	او‎		ـو‎		U u	У у

همخوان‌ها

واج‌های همخوان ازبکی

	لبی		دندانی/ لثوی		کامی-لثوی		لثوی-کامی		نرمکامی		ملازه‌ای		چاکنایی
خشیومی	m ⟨m/م⟩		n ⟨n/ن⟩						ŋ ⟨ng/نگ⟩
انسدادی	p ⟨p/پ⟩	b ⟨b/ب⟩	t ⟨t/ت ط⟩	d ⟨d/د⟩					k ⟨k/ک⟩	ɡ ⟨g/گ⟩	q ⟨q/ق⟩
انسایشی					d͡ʒ ⟨j/ج⟩		t͡ɕ ⟨ch/چ⟩
سایشی	f ⟨f/ف⟩	v ⟨v/و⟩	s ⟨s/س ث ص⟩	z ⟨z/ز ذ ض ظ⟩	ʃ ⟨ш/ش⟩	ʒ ⟨j/ژ⟩			x ⟨х/خ⟩			ʁ ⟨gʻ/غ⟩	h ⟨h/هـ ه ح⟩
ناسوده			l ⟨l/ل⟩				j ⟨y/ی⟩
«ر» گونه			r ⟨r/ر⟩

قواعد واج‌شناختی و رسم‌الخطی

در زبان ازبکی، در مواردی، برخی واج‌ها به واج‌های دیگر تحول پیدا می‌کنند. این موضوع مخصوصاً پس از اضافه شدن پسوندها به واژگان اهمیت پیدا می‌کند.^{[۱۲][۱۳][۱۴]}

واژگانی که به صدای «ـه ه / a» ختم می‌شوند، این صدا در صورت اضافه شدن پسوند به آنها، به «ـا / o» متحول می‌شود. نمونه‌های زیر نشان دهندهٔ این نوع تحول است:

• سَیله / sayla ('انتخاب') ← سَیلاو / saylov ('انتخابات')
• چنقه / chanqa ('تشنگی') ← چنقاق / chanqoq ('تشنگی')

واژگان تک بخشی که صدای «ـا / o» دارند، این صدا با اضافه شدن پسوند، به «ــَـ / a» متحول می‌شود.

• یاش / yosh ('سن، سال زندگی') ← یـَشه / yasha ('بن فعلی به معنای زندگی کردن')

واژگانی که به صدای «ـی/ i» ختم می‌شوند، این صدا با اضافه شدن پسوندهای «ق / q» یا «و/ v»، به صدای «ـو/ u» متحول می‌شود:

• قوری / quri ('بن فعل به معنی «خشکیدن»') ← قوروق / quruq ('خشک، بی آب')
• اۉقی / oʻqi ('بن فعل به معنی «خواندن، مطالعه کردن»') ← اۉقوو / oʻquv ('درس، تحصیلات، مطالعات')

واژگانی که به صدای «ق/ q» ختم می‌شوند، در آنها این صدا با اضافه شدن پسوند مالکیتی، به «غ/ gʻ» متحول می‌شوند.

• قیشلاق / qishloq ('روستا') ← قیشلاغی / qishlogʻi ('روستای (صرف مالکیتی)')
• اۉراق / oʻroq ('داس') ← اۉراغی / oʻrogʻi ('داسِ (صرف مالکیتی)')

واژگانی که به صدای «ک/ k» ختم می‌شوند، در آنها این صدا با اضافه شدن پسوند مالکیتی، به «گ/ g» متحول می‌شوند.

• یورک / yurak ('قلب، دل') ← یورگی / yuragi ('قلبِ، دلِ (صرف مالکیتی)')
• بیلک / bilak ('مچ دست') ← بیلگی / bilagi ('مچ دستِ (صرف مالکیتی)')

خط نوشتاری

الفباهای رسمی امروزه

• الفبای لاتین ازبکی:

А а	B b	D d	Е е	F f	G g	H h	I i	J j	K k
L l	М m	N n	О о	P p	Q q	R r	S s	Т t	U u
V v	X x	Y y	Z z	Oʻ oʻ	Gʻ gʻ	Sh sh	Ch ch	Ng ng

• الفبای عربی ازبکی:

ا / آ	ب	پ	ت	ث	ج	چ	ح
خ	د	ذ	ر	ز	ژ	س	ش
ص	ض	ط	ظ	ع	غ	ف	ق
ک	گ	ل	م	ن	نگ	و	ۉ
هـ	ی	ی	ی

الفباهای تاریخی ازبکی

• الفبای سیریلیک ازبکی (۱۹۴۰–۱۹۹۳):

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
З з	И и	Й й	К к	Л л	М м	Н н	О о
П п	Р р	С с	Т т	У у	Ф ф	Х х	Ц ц
Ч ч	Ш ш	Ъ ъ	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я	Ў ў
Қ қ	Ғ ғ	Ҳ ҳ

• الفبای عربی ازبکی (۱۹۲۳–۱۹۳۰):

ئ	ئا	ئه	ب	پ	ت	ج	چ
خ	د	ر	ز	ژ	س	ش	غ
ف	ق	ک	گ	ڭ	ل	م	ن
ئو	ئۇ	ۋ	ه	ی	ئیـ ی	ئی ی

صرف و دستور زبان

صرف حالتهای اسم

در زبان ازبکی، سه نوع پسوند وجود دارد، پسوندهای صرفی، پسوندهای ساختاری (که برای ساخت واژگان جدید از واژگان دیگر به کار می‌روند)، و پسوندهایی مانند ضمیرها و پسوند «آیایی» بخشی از جمله را تشکیل می‌دهند. شش حالت صرفی برای اسم‌ها وجود دارد.

در زبان ازبکی، شش حالت دستوری (و دو حالت دیگر که پسوندهای مشابه می‌گیرند) برای اسم‌ها وجود دارد، اسمی، مفعولی، مالکیت، متممی، مکانی، و افتراقی، و دو حالت دیگر واسطه‌ای و تشبیهی. حالت اسمی همان حالت مستقل و بدون پسوند واژه است. در هر یک از سایر حالات، پسوند صرفی به واژه الصاق می‌شود. در زبان ازبکیِ رسمی، نه قانون هماهنگی واکه‌ای است، نه قانون هماهنگیِ گردیِ واکه. اما تعدادی قاعده در موره «همگونی صامت‌ها» برای پسوندها وجود دارند، که در بعد از جدول‌های صرف، توضیح داده شده‌اند.^[۱۲]

در ازبکی، جمع بستن اسامی با پسوند «ـلَر / lar» انجام می‌شود. این پسوند نیز برای تمامی واژگان ثابت بوده و نیازی به تغییر آن برای هماهنگی واکه‌ها یا همگونی صامت‌ها نیست. اسامی جمع نیز هرکدام تابع یکی از حالات صرفی می‌باشند و پسوند مربوط به آن‌ها الصاق می‌شود. جدول‌های زیر هم مفرد مثال‌هارا و هم جمع آن‌ها را نشان می‌دهد.

ضمیرهای شخصی نیز هرکدام تابع یکی از این حالات دستوری هستند و خود پسوند قبول می‌کنند.

جدول صرفی اسم (به الفبای عربی ازبکی)

حالت	پسوند	اوی «خانه»	کسلخانه «بیمارستان»	قیشلاق «روستا»	کۉیلک «پیراهن»	اوی‌لر «خانه‌ها»	کسلخانه‌لر «بیمارستان‌ها»	قیشلاق‌لر «روستاها»	کۉیلکلر «پیراهن‌ها»
اسمی	—	اوی	کسلخانه	قیشلاق	کۉیلک	اوی‌لر	کسلخانه‌لر	قیشلاق‌لر	کۉیلک‌لر
مفعولی	-ـنی(۱)	اوی‌نی	کسلخانه‌نی	قیشلاقنی	کۉیلکنی	اوی‌لرنی	کسلخانه‌لرنی	قیشلاق‌لرنی	کۉیلک‌لرنی
مالکیت	-ـنینگ(۲)	اوی‌نینگ	کسلخانه‌نینگ	قیشلاقنینگ	کۉیلکنینگ	اوی‌لرنینگ	کسلخانه‌لرنینگ	قیشلاق‌لرنینگ	کۉیلک‌لرنینگ
متممی	-گه / -ـقه / -ـکه(۳)	اوی‌گه	کسلخانه‌گه	قیشلاققه	کۉیلککه	اوی‌لرگه	کسلخانه‌لرگه	قیشلاق‌لرگه	کۉیلک‌لرگه
مکانی	-ـده	اوی‌ده	کسلخانه‌ده	قیشلاقده	کۉیلکده	اوی‌لرده	کسلخانه‌لرده	قیشلاق‌لرده	کۉیلک‌لرده
افتراقی	-ـدَن	اوی‌دن	کسلخانه‌دن	قیشلاقدن	کۉیلکدن	اوی‌لردن	کسلخانه‌لردن	قیشلاق‌لردن	کۉیلک‌لردن

جدول صرفی اسم (به الفبای لاتین ازبکی)

حالت	پسوند	oʻy «خانه»	kasalxona «بیمارستان»	qishloq «روستا»	koʻylak «پیراهن»	oʻylar «خانه‌ها»	kasalxonalar «بیمارستان‌ها»	qishloqlar «روستاها»	koʻylaklar «پیراهن‌ها»
اسمی	—	oʻy	kasalxona	qishsloq	koʻylak	oʻylar	kasalxonalar	qishloqlar	koʻylaklar
مفعولی	-ni(۱)	oʻyni	kasalxonani	qishloqni	koʻylakni	oʻylarni	kasalxonalarni	qishloqlarni	koʻylaklarni
مالکیت	-ning(۲)	oʻyning	kasalxonaning	qishloqning	koʻylakning	oʻylarning	kasalxonalarning	qishloqlarning	koʻylaklarning
متممی	-ga / -qa / -ka(۳)	oʻyga	kasalxonaga	qishloqqa	koʻylakka	oʻylarga	kasalxonalarga	qishloqlarga	koʻylaklarga
مکانی	-da	oʻyda	kasalxonada	qishloqda	koʻylakda	oʻylarda	kasalxonalarda	qishloqlarda	koʻylaklarda
افتراقی	-dan	oʻydan	kasalxonadan	qishloqdan	koʻylakdan	oʻylardan	kasalxonalardan	qishloqlardan	koʻylaklardan

نکات

1. پسوند مفعولی «-ـنی / -ni» در ازبکی نقشه مانند حرف اضافهٔ «را» در فارسی را ایفا می‌کند، به این معنی که علاوه بر نشانِ مفعول بودن، این پسوند نشان معرفه (شناخته) بودن مفعول نیز می‌باشد. دو نمونهٔ زیر برای مقایسه:^[۱۵]
   • مېن قیشلاق قوره‌من. man qisloq quraman. ('من روستا می‌سازم.')
   • مېن قیشلاق‌نی قوره‌یپ‌من. man qishloqni qurayapman. ('من روستا را دارم می‌سازم.')
2. در زبان روزمرهٔ ازبکی و همین‌طور در نوشتار روزمره، پسوند مالکیتی «-ـنینگ / -ning» بیشتر مواقع به‌طور کوتاه‌شده و به صورت «-ـنی / -ni» تلفظ می‌شود، طوری که به نظر می‌آید که پسوندِ این حالت با پسوند حالتِ مفعولی ادغام و یکی شده است.^[۱۵][۱۶]
   • از نکاتِ جالب این ادغام، این است که در برخی لهجه‌های فارسی تاجیکی، به دلیل ارتباطات تنگاتنگ فارسی‌زبانان و ترک‌زبانان، حرف مفعولی «را» نیز نقشِ مالکیتیِ مشابهی نیز در گفتار روزمره این لهجه‌ها پیدا کرده است، مانند نمونهٔ زیر (با توجه به اینکه در گویش تاجیکی، حرف «را» معمولاً به «ـره، ـه، ـیه» متحول می‌شود):
     • فارسی معیار: همسایهٔ من.
     • ازبکی معیار: مېننینگ همسایه‌ام.
     • ازبکی محاوره‌ای: مېننی همسایه‌ام.
     • تاجیکی شمالی محاوره‌ای: منه همسایه‌ام.
3. پسوند متممی در ازبکی «-ـگه / -ga» می‌باشد. اما در واژگان مختومه به حرف «-ـق / -q»، این پسوند متحول شده و به «-ـقه / -qa» تبدیل می‌شود. در واژگان مختومه به حرف «-ـک / -k»، این پسوند متحول شده و به «-ـکه / -ka» تبدیل می‌شود.

ضمیرها

ضمیرهای شخصی در ازبکی یا تنها و مستقل هستند، که به مانند اسم‌ها حالات مختلف به خود می‌گیرند و صرف می‌شوند، یا پسوند هستند.

جدول صرفی ضمیرها^[۱۷]

	من	تو	شما (مفرد محترمانه یا جمع)	او	ما	شماها	آن‌ها
اسمی	مېن men	سېن sen	سیز siz	او u	بیز biz	سیزلر sizlar	اولر ular
مفعولی	مېنی meni	سېنی seni	سیزنی sizni	اونی uni	بیزنی bizni	سیزلرنی sizlarni	اولرنی ularni
مالکیت	مېنینگ mening	سېنینگ sening	سیزنینگ sizning	اونینگ uning	بیزنینگ bizning	سیزلرنینگ sizlarning	اولرنینگ ularning
متممی	مېنگه menga	سېنگه senga	سیزگه sizga	اوگه uga	بیزگه bizga	سیزلرگه sizlarga	اولرگه ularga
مکانی	مېنده menda	سېنده senda	سیزده sizda	اوده uda	بیزده bizda	سیزلرده sizlarda	اولرده ularda
افتراقی	مېندن mendan	سېندن sendan	سیزدن sizdan	اودن udan	بیزدن bizdan	سیزلردن sizlardan	اولردن ulardan

پسوندهای ضمیری

	ضمیر	پسوند مالکیتی	پسوند فعل ماضی	پسوند فعل مضارع
من (اول شخص مفرد)	مېن	-ام / -ـیم	-ـم	-من
	men	-m / -im	-m	-man
تو (دوم شخص مفرد)	سېن	-نگ / -ـینگ	-نگ	-سن
	sen	-ng / -ing	-ng	-san
شما (دوم شخص مفرد محترمانه یا جمع)	سیز	-نگیز / -ـینگیز	-نگیز	-سیز
	siz	-ngiz / -ingiz	-ngiz	-siz
او (اول شخص مفرد)	او	-سی / ـی	-	- (-دی / -تی)
	u	-si / -i	-	- (-di / -ti)
ما (اول شخص جمع)	بیز	-میز / -ـیمیز	-ـک (-ـق)	-میز
	biz	-miz / -imiz	-k (-q)	-miz
شماها (دوم شخص جمع)	سیزلر	-نگیز / -ـینگیز	-نگیز / -نگیزلر	-سیز / -سیزلر
	sizlar	-ngiz / -ingiz	-ngiz / -ngizlar	-siz / -sizlar
آن‌ها (سوم شخص جمع)	اولر	-سی / ـی	- / -ـلر	- (-دی / -دیلر / -تی / -تیلر)
	ular	-si / -i	- / -lar	- (-di / -dilar / -ti / -tilar)

در ازبکی چهار ضمیر اشاره‌ای وجود دارد:

• بو، bu: به معنی این
• شو، shu: به معنی آن (چیزی که در محیط است و دیده می‌شود)
• او، u: به معنی آن
• اۉشه، oʻsha: به معنی آن (چیزِ دورتر)

هر چهار این ضمیر حالت جمع با پسوند «ـلَر / lar» نیز دارند، و هر چهار نوع این ضمیر مانند اسم‌ها و ضمیرهای شخصی، در حالات مختلف دستوری می‌توانند قرار بگیرند و به تبع آن صرف می‌شوند.

جدول صرفی ضمائر اشاره‌ای

اسمی	بو bu	شو shu	او u	اۉشه oʻsha	بولر bular	شولر oʻsha	اولر ular	اۉشه‌لر oʻshalar
مفعولی	بونی buni	شونی shoni	اونی oni	اۉشه‌نی oʻshani	بولر نی bularni	شولرنی shularni	اولرنی ularni	اۉشه‌لرنی oʻshalarni
مالکیت	بونینگ buning	شونینگ shuning	اونینگ uning	اۉشه‌نینگ oʻshaning	بولرنینگ bularning	شولرنینگ shularning	اولرنینگ ularning	اۉشه‌لرنینگ oʻshalarning
متممی	بونگه bunga	شونگه shunga	اونگه unga	اۉشه‌نگه oʻshanga	بولرگه bularga	شولرگه shularga	اولرگه ularga	اۉشه‌لرگه oʻshalarga
مکانی	بونده bunda	شونده shunda	اونده unda	اۉشه‌نده oʻshanda	بولرده bularda	شولرده shuda	اولرده ularda	اۉشه‌لرده oʻshalarda
افتراقی	بوندن bundan	شوندن shundan	اوندن undan	اۉشه‌ندن oʻshandan	بولردن bulardan	شولردن shulardan	اولردن ulardan	اۉشه‌لردن oʻshalardan

فعل‌ها

صرف افعال در زبان ازبکی، از آن‌جایی که در ازبکی معیار نه هماهنگی پیشین-پسین واکه‌ها وجود دارد و نه هماهنگی گردی واکه‌ها، به نسبت ساده می‌باشد و تابع یک قاعدهٔ ثابت می‌باشد. تنها یک استثناء در مورد همگونی صامت‌ها وجود دارد که پس از جدول صرف نمونه به آن اشاره شده است.

در ازبکی، مصدر فعل از بن فعل به اضافه پسوند «ـماق/ -moq» تشکیل شده است. به‌طور مثال بن «یاز/ yoz» به معنای نوشتن، مصدر «یازماق/ yozmoq» را دارد. جدول‌های زیر، نمونهٔ صرف افعال در ازبکی هستند، بر اساس فعل «یازماق/ yozmoq».^[۱۳]

در این جدول، بن فعل به رنگ سیاه، ضمائر شخصی مضارع به رنگ قرمز، ضمائر شخصی ماضی به رنگ آبی، و پسوندهای مربوطٔ هر زمان به رنگ بنفش نشان داده شده‌اند.

جدول صرفی فعل مثبت

یازماق/ yozmoq
ماضی مطلق			ماضی نقلی
نوشتم	یازدیم	yozdim	نوشته‌ام	یازگن‌من	yozganman
نوشتی	یازدینگ	yozding	نوشته‌ای	یازگن‌سن	yozgansan
نوشت	یازدی	yozdi	نوشته است	یازگن‌	yozgan
نوشتیم	یازدیک	yozdik	نوشته‌ایم	یازگن‌میز	yozganmiz
نوشتید	یازدینگیز	yozdingiz	نوشته‌اید	یازگن‌سیز	yozgansiz
نوشتند	یازدیلر	yozdilar	نوشته‌اند	یازگن‌لر	yozganlar
ماضی استمراری			ماضی نقلی مستمر
می‌نوشتم	یازر اېدیم	yozar edim	می‌نوشته‌ام	یازر اېکن‌من	yozar ekanman
می‌نوشتی	یازر اېدینگ	yozar eding	می‌نوشته‌ای	یازر اېکن‌سن	yozar ekansan
می‌نوشت	یازر اېدی	yozar edi	می‌نوشته است	یازر اېکن‌	yozar ekan
می‌نوشتیم	یازر اېدیک	yozar edik	می‌نوشته‌ایم	یازر اېکن‌میز	yozar ekanmiz
می‌نوشتید	یازر اېدینگیز	yozar edingiz	می‌نوشته‌اید	یازر اېکن‌سیز	yozar ekansiz
می‌نوشتند	یازر اېدیلر	yozar edilar	می‌نوشته‌اند	یازر اېکن‌لر	yozar ekanlar
ماضی بعید			ماضی ابعد
نوشته بودم	یازگن اېدیم	yozgan edim	نوشته بوده‌ام	یازگن اېکن‌من	yozgan ekanman
نوشته بودی	یازگن اېدینگ	yozgan eding	نوشته بوده‌ای	یازگن اېکن‌سن	yozgan ekansan
نوشته بود	یازگن اېدی	yozgan edi	نوشته بوده است	یازگن اېکن‌	yozgan ekan
نوشته بودیم	یازگن اېدیک	yozgan edik	نوشته بوده‌ایم	یازگن اېکن‌میز	yozgan ekanmiz
نوشته بودید	یازگن اېدینگیز	yozgan edingiz	نوشته بوده‌اید	یازگن اېکن‌سیز	yozgan ekansiz
نوشته بودند	یازگن اېدیلر	yozgan edilar	نوشته بوده‌اند	یازگن اېکن‌لر	yozgan ekanlar
ماضی ملموس			ماضی ملموس نقلی
داشتم می‌نوشتم	یازه‌یاتگن اېدیم	yozayotgan edim	داشته‌ام می‌نوشته‌ام	یازه‌یاتگن اېکن‌من	yozayotgan ekanman
داشتی می‌نوشتی	یازه‌یاتگن اېدینگ	yozayotgan eding	داشته‌ای می‌نوشته‌ای	یازه‌یاتگن اېکن‌سن	yozayotgan ekansan
داشت می‌نوشت	یازه‌یاتگن اېدی	yozayotgan edi	داشته می‌نوشته است	یازه‌یاتگن اېکن‌	yozayotgan ekan
داشتیم می‌نوشتیم	یازه‌یاتگن اېدیک	yozayotgan edik	داشته‌ایم می‌نوشته‌ایم	یازه‌یاتگن اېکن‌میز	yozayotgan ekanmiz
داشتید می‌نوشتید	یازه‌یاتگن اېدینگیز	yozayotgan edingiz	داشته‌اید می‌نوشته‌اید	یازه‌یاتگن اېکن‌سیز	yozayotgan ekansiz
داشتند می‌نوشتند	یازه‌یاتگن اېدیلر	yozayotgan edilar	داشته‌اند می‌نوشته‌اند	یازه‌یاتگن اېکن‌لر	yozayotgan ekanlar
ماضی التزامی			ماضی التزامی (همراه با گمان یا خواهش)
نوشته‌باشم	یازگن بۉلسم	yozgan boʻlsam	می‌خواستم بنویسم	یازماقچی اېدیم	yozmoqchi edim
نوشته‌باشی	یازگن بۉلسنگ	yozgan boʻlsang	می‌خواستی بنویسی	یازماقچی اېدینگ	yozmoqchi eding
نوشته‌باشد	یازگن بۉلسه	yozgan boʻlsa	می‌خواست بنویسد	یازماقچی اېدی	yozmoqchi edi
نوشته‌باشیم	یازگن بۉلسک	yozgan boʻlsak	می‌خواستیم بنویسیم	یازماقچی اېدیک	yozmoqchi edik
نوشته‌باشید	یازگن بۉلسنگیز	yozgan boʻlsangiz	می‌خواستید بنویسید	یازماقچی اېدینگیز	yozmoqchi edingiz
نوشته‌باشند	یازگن بۉلسه‌لر	yozgan boʻlsalar	می‌خواستند بنویسند	یازماقچی اېدیلر	yozmoqchi edilar
مضارع اخباری			مضارع شرطی
می‌نویسم	یازه‌من	yozaman	بنویسم	یازسم	yozsam
می‌نویسی	یازه‌سن	yozasan	بنویسی	یازسنگ	yozsang
می‌نویسد	یازه‌دی	yozadi	بنویسد	یازسه	yozsa
می‌نویسیم	یازه‌میز	yozamiz	بنویسیم	یازسک	yozsak
می‌نویسید	یازه‌سیز	yozasiz	بنویسید	یازسنگیز	yozsangiz
می‌نویسند	یازه‌دیلر	yozadilar	بنویسند	یازسه‌لر	yozsalar
مضارع ملموس			مستقبل استمراری
دارم می‌نویسم	یازه‌یپ‌من	yozayapman	می‌خواهم بنویسم	یازرمن	yozarman
داری می‌نویسی	یازه‌یپ‌سن	yozayapsan	می‌خواهی بنویسی	یازرسن	yozarsan
دارد می‌نویسد	یازه‌یپ‌دی	yozayapdi	می‌خواهد بنویسد	یازر	yozar
داریم می‌نویسیم	یازه‌یپ‌میز	yozayapmiz	می‌خواهیم بنویسیم	یازرمیز	yozarmiz
دارید می‌نویسید	یازه‌یپ‌سیز	yozayapsiz	می‌خواهید بنویسید	یازرسیز	yozarsiz
دارند می‌نویسند	یازه‌یپ‌دیلر	yozayapdilar	می‌خواهند بنویسند	یازرلر	yozarlar
مستقبل کامل			مستقبل همراه گمان
خواهم نوشت	یازه‌جک‌من	yozajakman	قصد دارم بنویسم	یازماقچی‌من	yozmoqchiman
خواهی نوشت	یازه‌جک‌سن	yozajaksan	قصد داری بنویسی	یازماقچی‌سن	yozmoqchisan
خواهد نوشت	یازه‌جک‌	yozajak	قصد دارد بنویسد	یازماقچی‌	yozmoqchi
خواهیم نوشت	یازه‌جک‌میز	yozajakmiz	قصد داریم بنویسیم	یازماقچی‌میز	yozmoqchimiz
خواهید نوشت	یازه‌جک‌سیز	yozajaksiz	قصد دارید بنویسید	یازماقچی‌سیز	yozmoqchisiz
خواهند نوشت	یازه‌جک‌دیلر	yozajakdilar	قصد دارند بنویسند	یازماقچی‌لر	yozmoqchilar
ماضی در مضارع (همراه با شک یا گمان)			امری/مضارع التزامی
(کاش، اگر) می‌نوشتم	یازسه اېدیم	yozsa edim	بنویسم!	یازه‌ی	yozay
(کاش، اگر) می‌نوشتی	یازسه اېدینگ	yozsa eding	بنویس!	یاز	yoz
(کاش، اگر) می‌نوشت	یازسه اېدی	yozsa edi	بنویسد!	یازسین	yozsin
(کاش، اگر) می‌نوشتیم	یازسه اېدیک	yozsa edik	بنویسیم!	یازه‌ی‌لیک	yozaylik
(کاش، اگر) می‌نوشتید	یازسه اېدینگیز	yozsa edingiz	بنویسید! (مفرد محترمانه)	یازینگ	yozing
			بنویسید! (شماها)	یازینگیز	yozingiz
(کاش، اگر) می‌نوشتند	یازسه اېدیلر	yozsa edilar	بنویسند!	یازسین‌لر	yozsinlar

نکات

• در صرف زمان‌هایی که پس از بن فعل، پسوند «ـگَن / -gan» می‌آید (خانه‌های جدول نشان‌داده شده به رنگ پیش‌زمینه کرمی):
  • در صورتی که بن فعل مختوم به «ق/ q» یا «غ/ gʻ» باشد، پسوند به «ـقَن / -qan» تغییر می‌کند.
    • فعلی چون «آقماق / oqmoq» (جاری بودن): آققن‌من oqqanman
    • فعلی چون «توغماق / tugʻmoq» (زایمان کردن): توغقن اېدیم tugʻqan edim
  • در صورتی که بن فعل مختوم به «ک/ k» یا «گ/ g» باشد، پسوند به «ـکَن / -kan» تغییر می‌کند.
    • فعلی چون «چېکماق/ chekmoq» (کشیدن): چېککن‌من chekkanman
    • فعلی چون «تېگماق/ tegmoq» (دست زدن، اصابت کردن، تماس یافتن): تېگکن اېدیم tegkan edim
• فعل مستقبل کامل (خانه‌های جدول نشان‌داده شده به رنگ پیش‌زمینه قرمز)، در زبان ازبکی روزمره تقریباً کاربردی ندارند.
• صرف سوم شخص جمع، مگر این‌که برای تأکید بر جمع بودن، استفاده ندارد. اکثر اوقات برای اشاره به سوم شخص جمع، از فعل‌های سوم شخص مفرد استفاده می‌شود.

فعل‌های منفی با اضافه کردن پسوند منفی‌ساز «ـمه / -ma» به بن فعل ساخته می‌شوند. برای مثال، مصدر فعل منفی «ننوشتن» برابر است با «یازمه‌ماق yozmamoq». نمونه از صرف‌های منفی فعل در جدول زیر نمایش داده شده‌اند.

جدول صرفی فعل منفی

یازمه‌ماق/ yozmamoq
ماضی مطلق			ماضی نقلی
ننوشتم	یازمه‌دیم	yozmadim	ننوشته‌ام	یازمه‌گن‌من	yozmaganman
ننوشتی	یازمه‌دینگ	yozmading	ننوشته‌ای	یازمه‌گن‌سن	yozmagansan
ننوشت	یازمه‌دی	yozmadi	ننوشته است	یازمه‌گن‌	yozgan
ننوشتیم	یازمه‌دیک	yozmadik	ننوشته‌ایم	یازمه‌گن‌میز	yozmaganmiz
ننوشتید	یازمه‌دینگیز	yozmadingiz	ننوشته‌اید	یازمه‌گن‌سیز	yozmagansiz
ننوشتند	یازمه‌دیلر	yozmadilar	ننوشته‌اند	یازمه‌گن‌لر	yozmaganlar
مضارع اخباری			مضارع شرطی
نمی‌نویسم	یازمیمن	yozmayman	ننویسم	یازمه‌سم	yozmasam
نمی‌نویسی	یازمیسن	yozmaysan	ننویسی	یازمه‌سنگ	yozmasang
نمی‌نویسد	یازمیدی	yozmaydi	ننویسد	یازمه‌سه	yozmasa
نمی‌نویسیم	یازمیمیز	yozmaymiz	ننویسیم	یازمه‌سک	yozmasak
نمی‌نویسید	یازمیسیز	yozmaysiz	ننویسید	یازمه‌سنگیز	yozmasangiz
نمی‌نویسند	یازمیدیلر	yozmaydilar	ننویسند	یازمه‌سه‌لر	yozmasalar
مضارع ملموس			مستقبل استمراری
دارم نمی‌نویسم	یازمه‌یپ‌من	yozmaayapman	نمی‌خواهم بنویسم	یازمس‌من	yozmasman
داری نمی‌نویسی	یازمه‌یپ‌سن	yozmaayapsan	نمی‌خواهی بنویسی	یازمس‌سن	yozmassan
دارد نمی‌نویسد	یازمه‌یپ‌دی	yozmaayapdi	نمی‌خواهد بنویسد	یازمس‌	yozmas
داریم نمی‌نویسیم	یازمه‌یپ‌میز	yozmaayapmiz	نمی‌خواهیم بنویسیم	یازمس‌میز	yozmasmiz
دارید نمی‌نویسید	یازمه‌یپ‌سیز	yozmaayapsiz	نمی‌خواهید بنویسید	یازمس‌سیز	yozmassiz
دارند نمی‌نویسند	یازمه‌یپ‌دیلر	yozmaayapdilar	نمی‌خواهند بنویسند	یازمس‌لر	yozmaslar
مستقبل همراه گمان			امری/مضارع التزامی
قصد ندارم بنویسم	یازماقچی اېمسم	yozmoqchi emasam	ننویسم!	یازمه‌ی	yozmay
قصد نداری بنویسی	یازماقچی اېمسنگ	yozmoqchi emasang	ننویس!	یازمه	yozma
قصد ندارد بنویسد	یازماقچی اېمس	yozmoqchi emas	ننویسد!	یازمه‌سین	yozmasin
قصد نداریم بنویسیم	یازماقچی اېمسک	yozmoqchi emasak	ننویسیم!	یازمه‌ی‌لیک	yozmaylik
قصد ندارید بنویسید	یازماقچی اېمسنگیز	yozmoqchi emasangiz	ننویسید! (مفرد محترمانه)	یازمنگ	yozmang
			ننویسید! (شماها)	یازنگیز	yozmangiz
قصد ندارند بنویسند	یازماقچی اېمس‌لر	yozmoqchi emaslar	ننویسند!	یازمه‌سین‌لر	yozmasinlar

در ازبکی، با استفاده از پسوندهای «ـدیر/ -dir» و «ـتیر/ -tir» امکان متعدی کردن فعل تا سه درجه وجود دارد.^[۱۳] به‌طور مثال:

• یېماق / yemoq (به معنی خوردن)
• یېدیرماق / yedirmoq (به معنی خوراندن)
• یېدیرتیرماق / yedirtirmoq (به معنی خوراناندن، یا به عبارتی، وادار کردن دیگری در خوراندن کَسِ سومی)

نوع دیگر فعل در ازبکی، فعل مشترک می‌باشد، فعلی که نشان‌دهندهٔ اجرای عین یک کار از سوی دو یا چند تن عیناً در یک‌وقت بر روی یک‌دیگر می‌باشد. این نوع فعل، تنها صرف اول شخص، دوم شخص، و سوم شخص جمع را دارد. این فعل با اضافه کردن پسوند «ـیش/ -ish» به بن فعل ساخته می‌شود. به مثال زیر از فعل «کۉرماق/ koʻrmoq» به معنی دیدن توجه کنید:

• کۉریشماق / koʻrishmoq (به معنی باهم‌دیگر ملاقات کردن)
  • ماضی ساده
    • کۉریشدیک / koʻrishdik
    • کۉریشدینگیز / koʻrishdingiz
    • کۉریشدیلر / koʻrishdilar
  • مضارع ساده
    • کۉریشه‌میز / koʻrishamiz
    • کۉریشه‌سیز / koʻrishasiz
    • کۉریشه‌دیلر / koʻrishadilar

فعل‌های «بودن»، «نبودن»، «داشتن»، «نداشتن»

معادل فعل «بودن» یا «نبودن» در زبان ازبکی، به مانند هر زبان دیگری، از اهمیت ویژه برخوردار بوده و قواعد خاص خود را نیز دارد.

در زبان ازبکی، دو گروه کلی وجود دارد، مضارع ساده و سایر صرف‌ها و زمان‌ها. «بودن» یا «نبودن» در مضارع ساده، با پسوندهای ضمیری ادا می‌شوند. در سایر حالات و صرف‌ها، از فعل «اېماق / emoq» یا «بۉلماق / boʻlmoq» استفاده می‌شود. این فعل، کاربردها و معانی زیادی دارد، به معنی «بودن»، «شدن»، «وجود داشتن» یا «مالکیت داشتن»، «به وقوع پیوستن»، ابراز آرزو یا تصمیم «بر من انجام فلان کار بودن»، و غیره.

پسوندهای ضمیری فعل «بودن»، مانند ضمیرهای پسوندی برای صرف افعال مضارع می‌باشد، با این تفاوت که این ضمیرها مستقیماً به خود واژهٔ مسند می‌چسبد.

پسوند ضمیری فعلی «بودن»

	ضمیر	پسوند
اول شخص مفرد	مېن	-من
	men	-man
دوم شخص مفرد	سېن	-سن
	sen	-san
سوم شخص مفرد	او	-
	u	-
اول شخص جمع	بیز	-میز
	biz	-miz
دوم شخص مفرد محترمانه	سیز	-سیز
	siz	-siz
دوم شخص جمع	سیزلر	-سیزلر
	sizlar	-sizlar
سوم شخص جمع	اولر	-لر
	ular	-lar

برای ساخت فعل منفی، از واژهٔ منفی‌ساز «اېمس / emas» استفاده می‌شود. در زمان مضارع ساده، پسوند ضمیری فعل به واژهٔ منفی‌ساز ملصق می‌شود.

مېن اۉقیتووچیمن.	Men oʻqituvchiman.	من معلمم.	مېن دهقان اېمس‌من.	Men dehqon emasman.	من دهقان نیستم.
سېن پخته‌کارسن.	Sen paxtakorsan.	تو پنبه‌کاری.	سېن طلبه اېمس‌سن.	Sen talaba emassan.	تو طلبه/دانش‌آموز نیستی.
او اۉغری‌باشی.	U oʻgʻriboshi.	او سرکردهٔ دزدان است.	او سیاستچی اېمس‌.	U siyosatchi emas.	او سیاستمدار نیست.
بیز قازاغیستان‌دن‌میز.	Biz Qozogʻistondanmiz.	ما از قزاقستانیم.	بیز مېهمان اېمس‌میز.	Biz mehmon emasmiz.	ما میهمان نیستیم.
سیز شفاکارسیز.	Siz shifokorsiz.	شما پزشکی.	سیز هردات‌دن اېمس‌سیز.	Siz Hirotdan emassiz.	شما از هرات نیستی.
سیزلر چۉپان‌سیزلر.	Sizlar choʻponsizlar.	شماها چوپانید.	سیزلر اېشک اېمس‌سیزلر.	Sizlar eshak emassizlar.	شماها الاغ نیستید.
اولر ماده‌لر ساتووچی‌لر.	Ulamodda sotuvchilar.	آن‌ها موادفروش هستند.	اولر بې‌گناه اېمس‌لر.	U begunoh emaslar.	آن‌ها بی‌گناه نیستند.

در ازبکی، مفاهیم «وجود داشتن»، «موجود بودن»، «مالکیت داشتن» در زمان ساده، همگی با فعل ربطی «بار / bor» ادا می‌شود. در صرفهای دیگر، این فعل ربطی یا با حالت سوم‌شخص مفردِ فعل «اېماق / emoq» ترکیب می‌شود یا با فعل «بۉلماق / boʻlmoq» جایگزین می‌شود. به نمونه‌های زیر برای صرف‌ها و حالات مختلف توجه کنید.

قوطی بار.	Quti bor.	یک قوطی وجود دارد.	صنف‌ده تخته بار.	Sinfda taxta bor.	در صنف/کلاس یک تخته وجود دارد.
قوطی بارمی؟	Quti bormi?	آیا یک قوطی وجود دارد؟	صنف‌ده تخته بارمی؟	Sinfda taxta bormi?	آیا در صنف/کلاس یک تخته وجود دارد؟
مېنینگ قوطی بار.	Mening quti bor.	من یک قوطی دارم.	مېنینگ ایتیم‌ده بورگه‌لر بار.	Mening itimda burgalar bor.	سگِ من کک دارد.
مېنینگ قوطی بارمی؟	Mening quti bormi?	آیا من یک قوطی دارم؟	مېنینگ ایتیم‌ده بورگه‌لر بارمی؟	Mening itimda burgalar bormi?	آیا سگِ من کک دارد؟
قوطی بار اېدی.	Quti bor edi.	یک قوطی وجود داشت.	صنف‌ده تخته بار اېدی.	Sinfda taxta bor edi.	در صنف/کلاس یک تخته وجود داشت.
قوطی بار اېدیمی؟	Quti bor edimi?	آیا یک قوطی وجود داشت؟	صنف‌ده تخته بار اېدیمی؟	Sinfda taxta bor edimi?	آیا در صنف/کلاس یک تخته وجود داشت؟
مېنینگ قوطی بار اېدی.	Mening quti bor edi.	من یک قوطی داشتم.	مېنینگ ایتیم‌ده بورگه‌لر بار اېدی.	Mening itimda burgalar bor edi.	سگِ من کک داشت.
مېنینگ قوطی بار اېدیمی؟	Mening quti bor edimi?	آیا من یک قوطی داشتم؟	مېنینگ ایتیم‌ده بورگه‌لر بار اېدیمی؟	Mening itimda burgalar bor edimi?	آیا سگِ من کک داشت؟
اگر مېنینگ قوطی بۉلسه.	Agar mening quti boʻlsa.	اگر من یک قوطی داشته باشم.	اگر صنف‌ده تخته بۉلسه.	Agar sinfda taxta boʻlsa.	اگر در صنف/کلاس یک تخته وجود داشته باشد.
مېنینگ قوطی بۉله‌دی.	Mening quti boʻladi.	من یک قوطی خواهم داشت.	صنف‌ده تخته بۉله‌دی.	Sinfda taxta boʻladi.	در صنف/کلاس یک تخته وجود خواهد داشت.

در ازبکی، مفاهیم منفی «وجود نداشتن»، «موجود نبودن»، «مالکیت نداشتن» در زمان ساده، همگی با فعل ربطی «یۉق/ yoʻq» ادا می‌شود. در صرفهای دیگر، این فعل ربطی یا با حالت سوم‌شخص مفردِ فعل «اېماق / emoq» ترکیب می‌شود یا با فعل «بۉلماق / boʻlmoq» جایگزین می‌شود. نمونه‌های زیر، حالتِ منفیِ نمونه‌های بالا را نشان می‌دهند:

قوطی یۉق.	Quti yoʻq.	یک قوطی وجود ندارد.	صنف‌ده تخته یۉق.	Sinfda taxta yoʻq.	در صنف/کلاس یک تخته وجود ندارد.
قوطی یۉقمی؟	Quti yoʻqmi?	آیا یک قوطی وجود ندارد؟	صنف‌ده تخته یۉقمی؟	Sinfda taxta yoʻqmi?	آیا در صنف/کلاس یک تخته وجود ندارد؟
مېنینگ قوطی یۉق.	Mening quti yoʻq.	من یک قوطی ندارم.	مېنینگ ایتیم‌ده بورگه‌لر یۉق.	Mening itimda burgalar yoʻq.	سگِ من کک ندارد.
مېنینگ قوطی یۉقمی؟	Mening quti yoʻqmi?	آیا من یک قوطی ندارم؟	مېنینگ ایتیم‌ده بورگه‌لر یۉقمی؟	Mening itimda burgalar yoʻqmi?	آیا سگِ من کک ندارد؟
قوطی یۉق اېدی.	Quti yoʻq edi.	یک قوطی وجود نداشت.	صنف‌ده تخته یۉق اېدی.	Sinfda taxta yoʻq edi.	در صنف/کلاس یک تخته وجود نداشت.
قوطی یۉق اېدیمی؟	Quti yoʻq edimi?	آیا یک قوطی وجود نداشت؟	صنف‌ده تخته یۉق اېدیمی؟	Sinfda taxta yoʻq edimi?	آیا در صنف/کلاس یک تخته وجود نداشت؟
مېنینگ قوطی یۉق اېدی.	Mening quti yoʻq edi.	من یک قوطی نداشتم.	مېنینگ ایتیم‌ده بورگه‌لر یۉق اېدی.	Mening itimda burgalar yoʻq edi.	سگِ من کک نداشت.
مېنینگ قوطی یۉق اېدیمی؟	Mening quti yoʻq edimi?	آیا من یک قوطی نداشتم؟	مېنینگ ایتیم‌ده بورگه‌لر یۉق اېدیمی؟	Mening itimda burgalar yoʻq edimi?	آیا سگِ من کک نداشت؟
اگر مېنینگ قوطی بۉلمه‌سه.	Agar mening quti boʻlmasa.	اگر من یک قوطی نداشته باشم.	اگر صنف‌ده تخته بۉلمه‌سه.	Agar sinfda taxta boʻlmasa.	اگر در صنف/کلاس یک تخته وجود نداشته باشد.
مېنینگ قوطی بۉلمیدی.	Mening quti boʻlmaydi.	من یک قوطی نخواهم داشت.	صنف‌ده تخته بۉلمیدی.	Sinfda taxta boʻlmaydi.	در صنف/کلاس یک تخته وجود نخواهد داشت.

سوال‌بندی

معمولاً در دستور زبان، دو نوع سؤال وجود دارد، سوالات «آیایی» یا بسته، و سوالات باز یا «چی-چرا-چطور-کی-کِی-کجا».

در زبان ازبکی، سوالات «آیایی» به همراه پسوند «ـمی / -mi» درست می‌شود. این پسوند معمولاً پس از فعل و در آخر جمله می‌آیند، بجز استثنائاتی. به‌طور مثال اگر فعلی به پسوند ضمیری فعل «بودن» دوم شخص مفرد یا جمع ختم شود، یعنی «سن/ san» یا «سیز/ siz»، پسوند سؤالی، به واژهٔ مسند ملصق شده و پیش از پسوند ضمیری قرار می‌گیرد.

جواب بله و نه هم به ترتیب «هه / ha» و «یۉق / yoʻq» می‌باشد.

چند نمونه زیر:

قوطی بارمی؟	Quti bormi?	آیا یک قوطی وجود دارد؟	صنف‌ده تخته بارمی؟	Sinfda taxta bormi?	آیا در صنف/کلاس یک تخته وجود دارد؟
مېنینگ قوطی بارمی؟	Mening quti bormi?	آیا من یک قوطی دارم؟	مېنینگ ایتیم‌ده بورگه‌لر بارمی؟	Mening itimda burgalar bormi?	آیا سگِ من کک دارد؟
مېنینگ قوطی یۉق اېدیمی؟	Mening quti yoʻq edimi?	آیا من یک قوطی نداشتم؟	مېنینگ ایتیم‌ده بورگه‌لر یۉق اېدیمی؟	Mening itimda burgalar yoʻq edimi?	آیا سگِ من کک نداشت؟
مېن آوقت یېی‌یپ‌من‌می؟	Men ovqat yeyyapmanmi?	آیا من خوراک می‌خورم؟	سېن آوقت یېی‌یپ‌سن‌می؟	Sen ovqat yeyyapsanmi?	آیا تو خوراک می‌خوری؟
سیز شفاکارمی‌سیز؟	Siz shifokormisiz?	آیا من خوراک می‌خورم؟	سیز زیافت‌گه کېله‌سیزمی؟	Siz ziyofatga kelasizmi?	آیا شما به زیافت می‌آیی؟
سېن محنت‌کش طلبه‌می‌سن؟	Sen mehnatkash talabamisan?	آیا تو دانش‌آموزی محنت‌کشی؟	سیز تعطیل‌گه کېته‌یاتگن‌می‌دینگیز؟	Siz ta'tilga ketayotganmidingiz?	آیا شما داشتید به تعطیلات می‌رفتید؟

در ازبکی، برای سوالات باز، یا سوالات «چی-چرا-چطور-کی-کِی-کجا»، تعدادی چند واژهٔ سؤالی وجود دارد. هر یک از این واژه‌ها به مانند اسم و ضمیر، بسته به نقش آن‌ها در جمله، حالات دستوری مختلفی گرفته و صرف می‌شوند. البته که این اسامی جمع، علاوه بر واژهٔ سؤالی بودن، نقش اسمی و حرف رابطی را نیز در جمله ایفا می‌کنند.

جدول صرفی واژگان سؤالی^[۱۷]

	چه کسی	کجا	چی	کدام	کِی / چه زمان	چقدر	چندتا	چگونه	چرا
اسمی	کیم kim	قه‌ی / قه‌یېر qay / qayer	نیمه nima	قیسی qaysi	قچان qachon	نېچه necha	نېچته nechta	قنده‌ی qanday	نېگه nega
مفعولی	کیمنی kimni	قه‌ی‌نی / قه‌یېرنی qayni / qayerni	نیمه‌نی nimani	قیسی‌نی qaysini	قچان‌نی qachonni	نېچه‌نی nechani	نېچته‌نی nechtani	قنده‌ی‌نی qandayni	نېگه‌نی negani
مالکیت	کیمنینگ kimning	قه‌ی‌نینگ / قه‌یېرنینگ qayning / qayerning	نیمه‌نینگ nimaning	قیسی‌نینگ qaysining	قچان‌نینگ qachonning	نېچه‌نینگ nechaning	نېچته‌نینگ nechtaning	قنده‌ی‌نینگ qandayning	نېگه‌نینگ neganing
متممی	کیمگه kimga	قه‌ی‌گه / قه‌یېرگه qayga / qayerga	نیمه‌گه nimaga	قیسی‌گه qaysiga	قچان‌گه qachonga	نېچه‌گه nechaga	نېچته‌گه nechtaga	قنده‌ی‌گه qandayga	نېگه‌گه negaga
مکانی	کیمده kimda	قه‌ی‌ده / قه‌یېرده qayda / qayerda	نیمه‌ده nimada	قیسی‌ده qaysida	قچان‌ده qachonda	نېچه‌ده nechada	نېچته‌ده nechtada	قنده‌ی‌ده qandayda	نېگه‌ده negada
افتراقی	کیمدن kimdan	قه‌ی‌دن / قه‌یېردن qaydan / qayerdan	نیمه‌دن nimadan	قیسی‌دن qaysidan	قچان‌دن qachondan	نېچه‌دن nechadan	نېچته‌دن nechtadan	قنده‌ی‌دن qandaydan	نېگه‌دن negadan

نمونه متن

ماده ۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر

خط لاتین ازبکی (ازبکستان)	خط عربی ازبکی (افغانستان)	خط عربی ازبکی (۱۹۲۳–۱۹۳۰) (ازبکستان)	خط سیریلیک ازبکی (۱۹۴۰–۱۹۹۳)	ترجمه فارسی
Barcha odamlar erkin, qadr-qimmat va huquqlarda teng boʻlib tugʻiladilar. Ular aql va vijdon sohibidirlar va bir-birlari ila birodarlarcha muomala qilishlari zarur.	برچه آدم‌لر اېرکین، قدرقیمت و حقوق‌لرده تېنگ بۉلیب توغیله‌دیلر. اولر عقل و وجدان صاحبی‌دیرلر و بربیرلری ایله برادرلرچه معامله قیلیش‌لری ضرور.‎	به‌رچه ئاده‌مله‌ر ئېرکىن، قه‌در-قىممه‌ت ۋه هۇقۇقله‌رده تېڭ بولىب تۇغىله‌دىله‌ر. ئۇله‌ر ئه‌قل ۋه وىجدان ساهىبىدىرله‌ر ۋه بىر-بىرله‌ری ئىله بىراده‌رله‌رچه مۇئامه‌له قىلىشله‌ری زه‌رۇر.‎	Барча одамлар эркин, қадр-қиммат ва ҳуқуқларда тенг бўлиб туғиладилар. Улар ақл ва виждон соҳибидирлар ва бир-бирлари ила биродарларча муомала қилишлари зарур.	همه انسان‌ها آزاد به دنیا می‌آیند و از نظر حیثیت و حقوق برابر هستند. آنها دارای عقل و وجدان هستند و باید نسبت به یکدیگر با روحیه برادری رفتار کنند.

جستارهای وابسته

• زبان ازبکی شمالی
• زبان ازبکی جنوبی
• زبان فارسی
• زبان جغتایی