مرتضی‌قلی خان وکیل‌الملک

مرتضی‌قلی خان پسر محمد اسماعیل خان نوری وکیل الملک از خاندان اسفندیاری و حاکم کرمان بود.^[۱] پدرش او را به روسیه فرستاد تا تعلیمات نظامی فراگیرد و پس از بازگشت وارد قشون ایران شد. در ۱۲۷۲ ه‍. ق. به درجه سرهنگی نائل آمد و مسئول فوج ملایر بود. در ۱۲۸۳ ه‍. ق. در زمان حکومت پدرش بر کرمان، با درجه سرتیپی به ریاست دو فوج کرمان منصوب گردید.^[۲]

در سال ۱۲۸۶ ه‍. ق. مرتضی‌قلی خان نوری به لقب پدر «وکیل‌الملک» ملقب شد و به جای حسین‌خان شهاب الملک «نظام‌الدوله» حاکم کرمان شد.^[۳] وکیل‌الملک ثانی همچون پدر به دولت‌خواهی، مردم‌داری و نظم شهر پرداخت.^[۴] از خدماتش به دولت تسخیر قلعه کوهک است که مامن بلوچ‌ها بود.^[۵] چوب و فلک کردن شیخ احمد کرمانی به دستور او به مهاجرت شیخ‌احمد و یاران آزادیخواهش از کرمان منتهی شد.^[۶] در ۱۲۹۴ ه‍. ق. به دلیل کمبود غله و گرانی نان در شهر کرمان آشوب شد و کارگران شالباف به سرکردگی علیمحمد نامی دست به غارت منازل تجار می‌زدند؛ وکیل‌الملک مایل نبود که آنان را کیفر دهد از این رو در ۱۲۹۵ ه‍. ق. استعفاء کرد و روانه طهران شد و فیروزمیرزا فرمانفرما عهده دار حکومت کرمان شد.^[۷]

کارهای عمرانی

مرتضی‌قلی‌خان نوری بناهای ناتمام پدر را به اتمام رساند و با پرداخت ۸۵ هزار تومان کار حفر نهر شهر نجف را به پایان رسانید. همچنین سردر عظیمی بر عمارت حضرت معصومه بنا نهاد و مزار حاج محمدحسین نائینی را تعمیر کرد و بسیاری مساجد، میدان، باغ و عمارت ساخت. وی نیز موقوفات بسیاری بر این بناها قرار داد تا همچنان پایدار و استوار بمانند.

کاروانسرای وکیل در سمت چپ بازار در مجموعه وکیل واقع و کاروانسرای بزرگ شهر محسوب می‌شود. به فرمان محمد اسماعیل خان وکیل‌الملک والی کرمان بنا شد و در زمان مرتض قلی خان، وکیل‌الملک ثانی در سال ۱۲۸۷ به اتمام رسید. سر در ورودی کاروانسرا در بازار با کاشی‌کاری و گچ‌بری تزئین شده‌است.^[۸]

همسر و فرزندان

مرتضی‌قلی خان وکیل‌الملک در زمان حکومت کرمان با ملک‌تاج فیروز نجم السلطنه دختر شاهزاده فیروز میرزا نصرت الدوله فرمانفرما، ازدواج کرد.^[۹] وکیل‌الملک در آن هنگام از ازدواج‌های قبلی اش، چند فرزند داشت.^[۱۰] نجم السلطنه از این ازدواج صاحب دو دختر به نام‌های عشرت الدوله و شوکت الدوله شد.^[۱۱]