اصطلاحی در عروض، شناسایی وزن شعر From Wikipedia, the free encyclopedia
بحر، اصطلاحی است در وزن شعرِ عروضی که به هر مجموعه از وزنهای عروضی، که براساس نظم نزدیک به هم افاعیل آن دستهبندی شدهاند گفته میشود. هر بحر از تکرار کلماتی که به آن اَفاعیل گفته میشود پدید میآید.
هر بیت شعر باید از دو مصراع که هر دو در یک بحر قرار دارند، ساخته شدهباشد. بدین ترتیب، بیتی موزون در یک بحر پدید میآید.[1]
بحر در لغت، یعنی «دریا»، و آن «شکافی است فراخ در زمین، دارای آب بسیار»، و در اصطلاح عروض عبارت است از کیفیت وزنی یا آهنگیِ ویژه، برآمده از تکرار یا ترکیب یک یا چند رکن عروضی، و بهگفتهٔ خواجه نصیرالدین طوسی، «تکرار ارکان» که اَفاعیل هم خوانده شدهاست.
بحر ازنظر خلیل بن احمد فراهیدی، بنیادگذار عروض عرب (درگذشته در سال ۱۷۰ ه.ق) و پیروان او، هشت رکن اصلی دارد. این ارکان که به زبان سنت، اَفاعیل نامیده میشوند، عبارتند از: مَفاعیلُن، مُستَفعِلُن، فاعِلاتُن، مَفاعَلَتُن، مُتَفاعِلُن، فَعولُن، فاعِلُن و مَفعولاتُ. خلیل بن احمد، وزنهای اصلیِ شعر عرب را در پنج «دایره» و پانزده بحر محدود ساخته، و پس از او، شاگردش، اخفشِ نحوی (سدهٔ سوم ه.ق)، بحر مُتَدارک را بدانها افزودهاست. بر این اساس، وزنهای شعری در دایرههای عروضی عبارتند از:
بعدها عروضیان ایرانی دایرههای دیگری برای بحرهای ویژهٔ فارسی یا بحرهای مشترکی که بهگونهای ویژه و متفاوت با گونههای عربی سروده شده، وضع کردند.
اگر افاعیلِ گفتهشده بدون تغییر، تکرار یا ترکیب شوند، بحرهای بهدستآمده را «سالم» میگویند، و اگر تغییراتی یایند، آن بحرها را «مُزاحَف» مینامند. هر تغییری نامی دارد و هر رکنی بنا به تغییراتی که مییابد، لقبی پیدا میکند.
هر بحری فراخور حال و مقالی است چنانکه بحر متقارب برای حماسه و تاریخ، بحر رمل برای پند و اندرز، و بحر هزج برای عشق و جوانی و داستانهای عاشقانه مناسبت دارد.
هر دسته از اوزان شعر بر اساس اشتراکات نظمی افاعیل در یک مجموعه بعنوان بحر عروضی تقسیمبندی میشوند که بستگی به نوع تکرار (افاعیل) آنها در دو نوع کلی هستند:
از «نوزده» بحر عروضی بحرهای جدید، قریب و مشاکل ویژهٔ شعر فارسی است و در عربی کاربردی ندارد و بحرهای طویل، مدید، بسیط، وافر و کامل مختص شعر عربی است و در فارسی بسیار کم کاربرد است. یازده بحر دیگر مشترک است. این اختلاف، ناشی از ویژگیهای زبانی، شعری و احساسیِ دو زبان فارسی و عربی است.
زحاف، به معنی دور شدن از اصل؛ تغییرات سهگانه (حذف، افزودن یا تبدیل کمّیت) هجاها، در ارکان اصلی و سالم هشتگانه (مفاعیلن، فاعلاتن، مستفعلن، فعولن، فاعلن، متفاعلن، مفاعلتن و مفعولاتُ) بحور عروضی است که موجب استخراج و گسترش اوزان متعدد میشود. جمع زحاف، زحافات یا ازاحیف است. وزن تغییریافته را مزاحف گویند. (در عروض سنتی بجای هجاها، معیار تغییرات (زحاف) حروف و حرکاتِ پایههای عروضی است)
زحافات مشهور عروض عربی «قبض، قصر، حذف، خبن، کفّ، شکل، خرم، خرب، شتر، قطع، تشعیث، طیّ، وقف، کشف، صلم، اسباغ، اذاله و…» است که در اشعار فارسی هم کاربرد دارند. و ازاحیف سیزدهگانه مختص عروض فارسی «جدع، هتم، جحف، تخنیق، سلخ، طمس، جبّ، زلل، نحر، رفع، ربع، بتر و حذذ» میباشد.
اقسام تغییرات زحاف (بر اساس هجاها):
در مواردی که تنها یک نوع تغییر در رکن عروضی پدید میآید «زحاف مفرد» و در مواردی که بیش از یک نوع تغییر روی میدهد «زحاف مرکب» نامیده میشود.
هفت بحر متفقالارکان شامل: هزج (مفاعیلن) - رمل (فاعلاتن) - رجز (مستفعلن) - متقارب (فعولن) - متدارک (فاعلن) - کامل (متفاعلن) - وافر (مفاعلتن).
بحر هزج، از بحور متّفقالارکان شعر فارسی که از تکرار «مَفاعیلُن» (ل - - -) یا زحافات آن تشکیل شدهاست. هزج به معنی سرود و آواز است. مشهورترین وزن آن:
اوزان پرکاربرد آن:
بحر رمل، از بحور متّفقالارکان شعر فارسی که از تکرار «فاعِلاتُن» (- ل - -) یا زحافات آن تشکیل شدهاست. رمل به معنی حصیربافتن است. مشهورترین وزن آن:
اوزان پرکاربرد آن:
بحر رجز، از بحور متّفقالارکان شعر فارسی که از تکرار «مُستَفعِلُن» (- - ل -) یا زحافات آن تشکیل شدهاست. رجز به معنی سرعت و اضطراب است. مشهورترین وزن آن:
اوزان پرکاربرد آن:
بحر مُتقارِب، از بحور متّفقالارکان شعر فارسی که از تکرار «فَعولُن» (ل – –) یا زحافات آن تشکیل شدهاست. متقارب به معنی نزدیک شونده است. مشهورترین وزن آن:
اوزان پرکاربرد آن:
وزن: فعولُن فعولُن فعولُن فَعَل (بحر متقارب مثمن محذوف) پرکاربردترین وزن این بحر است که آثاری چون شاهنامهٔ فردوسی، بوستان سعدی و گرشاسبنامهٔ اسدی توسی بدین بحر و در وزن یادشده سروده شدهاند. ساقینامهها نیز بر این وزن هستند.
بحر مُتدارِک، از بحور متّفقالارکان شعر فارسی که از تکرار «فاعِلُن» (- ل -) یا زحافات آن تشکیل شدهاست. متدارک به معنی دریابنده و درک شونده است. مشهورترین وزن آن:
اوزان پرکاربرد آن:
بحر کامل، از بحور متّفقالارکان شعر فارسی که از تکرار «مُتفاعِلُن» (ل ل - ل -) یا زحافات آن تشکیل شدهاست. کامل در لغت به معنی تمام است. مشهورترین وزن آن:
اوزان پرکاربرد آن:
بحر وافر، از بحور متّفقالارکان شعر فارسی که از تکرار «مَفاعَلَتُن» (ل – ل ل –) یا زحافات آن تشکیل شدهاست. وافر در لغت به معنی بسیار و فراوان است. مشهورترین وزن آن:
اوزان پرکاربرد آن:
دوازده بحر مختلفالارکان شامل: مُضارِع (مفاعیلن فاعلاتن) - طویل (فعولن مفاعیلن) - مدید (فاعلاتن فاعلن) - خفیف (مستفعلن فاعلاتن) - مُجْتَثّ (مستفعلن فاعلاتن) - سریع (مستفعلن مستفعلن مفعولاتُ) - مُنْسَرِح (مستفعلن مفعولاتُ) - مُقْتَضَب (مفعولاتُ مستفعلن) - بسیط (مستفعلن فاعلن) - جدید (فاعلاتن فاعلاتن مستفعلن) - قریب (مفاعیلن مفاعیلن فاعلاتن) - مُشاکِل (فاعلاتن مفاعیلن مفاعیلن)
بحرِ مُضارع، از بحور مختلفالارکان شعر فارسی است که از ترکیب و تکرار دو رکن «مَفاعیلُن/ فاعِلاتُن» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست. شکل سالم آن کاربرد چندانی ندارد و بیشتر مزاحف آن رایج است. وزن سالمِ کامل آن:
اوزان پرکاربرد آن:
بحرِ طَویل، از بحور مختلفالارکان شعر فارسی است که از ترکیب و تکرار دو رکن «فَعولُن/ مَفاعیلُن» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست و از بحرهایی است که در زبان فارسی چندان رایج نیست. وزن سالمِ کامل آن:
دیگر وزن کاربردی آن:
بحرِ مَدید، از بحور مختلفالارکان شعر فارسی است که از ترکیب و تکرار دو رکن «فاعلاتُن/ فاعِلُن» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست و از بحرهایی است که در زبان فارسی چندان رایج نیست. وزن سالمِ کامل آن:
دیگر اوزان پرکاربرد آن:
بحرِ خَفیف، از بحور مختلفالارکان شعر فارسی است که از ترکیب و تکرار سه رکن «فاعلاتُن/ مُستفعلن/ فاعلاتن» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست و از بحرهایی است که سالم آن چندان متداول نیست. وزن سالمِ کامل آن:
اوزان پرکاربرد آن:
بحرِ مُجْتَثّ، از بحور مختلفالارکان شعر فارسی است که از ترکیب و تکرار دو رکن «مُستفعلن/ فاعلاتن» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست و از بحرهایی است که سالم آن چندان متداول نیست. وزن سالمِ کامل آن:
اوزان پرکاربرد آن:
بحرِ سَریع، از بحور مختلفالارکان شعر فارسی است که از ترکیب و تکرار سه رکن «مُستفعلن/ مستفعلن/ مفعولاتُ» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست و از بحرهایی است که سالم آن چندان متداول نیست. وزن سالمِ کامل آن:
وزن پرکاربرد آن:
بحرِ مُنسرح، از بحور مختلفالارکان شعر فارسی است که از ترکیب و تکرار دو رکن «مُستفعلن/ مفعولاتُ» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست و از بحرهایی است که سالم آن چندان متداول نیست. وزن سالمِ کامل آن:
اوزان پرکاربرد آن:
بحرِ مُقتضب، از بحور مختلفالارکان شعر فارسی است که از ترکیب و تکرار دو رکن دو رکن «مفعولاتُ/ مُستفعلن» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست و از بحرهایی است که سالم آن چندان متداول نیست. وزن سالمِ کامل آن:
اوزان پرکاربرد آن:
بحرِ بَسیط، از بحور مختلفالارکان شعر فارسی است که از ترکیب و تکرار دو رکن دو رکن «مُستفعلن/ فاعِلُن» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست و از بحرهایی است در زبان فارسی چندان متداول نیست. وزن سالمِ کامل آن:
دیگر وزن پرکاربرد آن:
بحرِ جَدید (غَریب)، از بحور مختلفالارکان شعر فارسی است که از ترکیب و تکرار سه رکن «فاعلاتن/ فاعلاتن/ مستفعلن» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست و از بحرهایی است در زبان فارسی چندان متداول نیست. وزن سالمِ کامل آن:
دیگر وزن پرکاربرد آن:
بحرِ قَریب، از بحور مختلفالارکان شعر فارسی است که از ترکیب و تکرار سه رکن «مَفاعیلُن/ مفاعیلن/ فاعِلاتُن» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست و از بحرهای مختص زبان فارسی است اما شکل سالم آن چندان متداول نیست. وزن سالمِ کامل آن:
اوزان پرکاربرد آن:
بحرِ مشاکل، از بحور مختلفالارکان شعر فارسی است که از ترکیب و تکرار سه رکن «فاعِلاتُن/ مَفاعیلُن/ مفاعیلن» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست و از بحرهای مختص زبان فارسی است اما شکل سالم آن چندان متداول نیست. وزن سالمِ کامل آن:
وزن پرکاربرد آن:
در میان اشعار زبان فارسی بعضی اوزان نادر خارج از این نوزده بحر مشهور نیز به چشم میخورد از جمله: بحر عمیق – بحر عریض
بحر عَمیق، (مقلوب بحر مدید) از بحور مختلفالارکان که از ترکیب و تکرار سه رکن «فاعِلُن/ فاعِلاتُن» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست و از بحور ناشناخته زبان فارسی است. وزن سالمِ کامل آن:
بحر عَریض، (مقلوب بحر طویل) از بحور مختلفالارکان که از ترکیب و تکرار دو رکن «مَفاعیلُن/ فَعولُن» یا زحافات آنها تشکیل شدهاست و از بحور ناشناخته زبان فارسی اما شکل سالم آن چندان متداول نیست. وزن سالمِ کامل آن:
وزن پرکاربرد آن:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.