خیام
ریاضیدان، ستارهشناس، فیلسوف و شاعر ایرانی / From Wikipedia, the free encyclopedia
عُمَر خَیّام نیشابوری (نام کامل: غیاثالدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری) (۴۴۰ – ۵۱۷ هجری قمری)[4][5][6] که خیامی، خیام نیشابوری، عمر خیام و خیامی النّیسابوری[1] هم نامیده شدهاست، همهچیزدان،[7][8] فیلسوف، ریاضیدان، ستارهشناس و شاعر رباعیسرای ایرانی در دورهٔ سلجوقی بود. گرچه جایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّةالحق» بودهاست،[9] ولی آوازهٔ وی مدیون رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد. رباعیات خیام به بیشترِ زبانهای زنده دنیا برگردانده شدهاست. آوازهٔ وی در غرب بهطور مشخص بیشتر مدیون ترجمهٔ ادوارد فیتزجرالد[10] از رباعیات او به زبان انگلیسی است.
خَیّام نیشابوری | |
---|---|
نام اصلی | غیاثالدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری |
زاده | ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ ۴۴۰ (قمری) ۱۸ مه ۱۰۴۸ |
محل زندگی | حیره، نیشابور ، اصفهان |
درگذشته | ۱۲ آذر ۵۱۰۵۳۶ (قمری) ۱۱۳۱ (میلادی) نیشابور |
آرامگاه | قبرستان حیرهٔ نیشابور، آرامگاه خیام ۳۶°۹′۵۷٫۲۱″ شمالی ۵۸°۴۹′۲۰٫۲″ شرقی |
نام(های) دیگر | خیامی، خیام نیشابوری، خیامی النّیسابوری[1] |
لقب | حکیم حجة الحق[2] |
تخلص | خیام |
زمینه کاری | ریاضیات، اخترشناسی، شعر، فلسفه،[3] تاریخ، گاهشماری، موسیقی |
ملیت | ایرانی |
دانشگاه | نظامیهٔ نیشابور |
دوره | سلجوقیان |
کتابها | رسالة فی شرح ما أشکل مِن مُصادَراتِ اقلیدس، رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب)، القول علی اجناس الذی بالاربعه (دربارهٔ موسیقی) |
دیوان اشعار | رباعیات خیام |
شاگرد | ابن سینا، امام موفق نیشابوری |
دلیل سرشناسی | تدوین تقویم جلالی، رباعیات، فلسفهٔ طبیعی (مادی)، ریاضیات، منطق و متافیزیک، مثلث خیام-پاسکال، چهارضلعی خیام-ساکری |
تأثیرپذیرفته از | اقلیدس، ابن سینا، محمد بن موسی خوارزمی و آپولونیوس |
تأثیرگذاشته بر | خواجه نصیرالدین طوسی، خازنی، نظامی عروضی، حافظ، صادق هدایت، آندره ژید، جان والیس، جیرولامو ساکری، ادوارد فیتزجرالد، موریس بوشور، آنری کزلیس، ژان شاپلن، امین معلوف |
پدر و مادر | ابراهیم خیام نیشابوری (پدر) |
یکی از برجستهترین کارهای وی را میتوان سر و سامان دادن و سرپرستی محاسبات گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظامالملک که در دورهٔ پادشاهی ملکشاه سلجوقی (۴۲۶–۴۹۰ هجری قمری) بود، دانست؛ محاسبات منسوب به خیام در این زمینه، هنوز معتبر است و دقتی به مراتب بالاتر از گاهشماری میلادی دارد. وی در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجهٔ سوم و مطالعاتش دربارهٔ اصل پنجم اقلیدس نام او را بهعنوان ریاضیدانی برجسته در تاریخ علم ثبت کردهاست.[11] نوپیدا کردن نظریهای دربارهٔ نسبتهای همارز با نظریهٔ اقلیدس نیز از مهمترین کارهای اوست.[12][13]
شماری از تذکرهنویسان، خیام را شاگرد ابنسینا و شماری نیز او را شاگرد امام موفق نیشابوری خواندهاند.[9][14][15] صحت این فرضیه که خیام شاگرد ابنسینا بودهاست، بسیار دور از ذهن مینماید؛ زیرا از دیدِ زمانی با هم تفاوت زیادی داشتهاند. خیام در جایی ابنسینا را استاد خود میداند، ولی این استادی ابنسینا جنبهٔ معنوی دارد.[16]