Sèimheachadh

'S e atharrachadh chonnragan a tha ann an sèimheachadh. Tha a' bhuaidh seo cumanta ann an iomadh cànain, gu h-àraid mar bhuaidh eachraidheil.

Ma thèid connrag a shèimheachadh, thèid a lagachadh gu tionndadh nas laige na connraige agus aig a' cheann thall, faodaidh gun dèid an fhuaim a chur gu neoini. Ann an cànanachas, thathar a' coimhead air mar neartachadh sònorachd cuideachd.

Atharrachaidhean

Tha iomadh dòigh ann air a dh'obraicheas sèimheachadh. 'S e am "fosgladh" aonan dhiubh 's an fhuaim a' fàs nas fhosgailte ceum air cheum:

stad	→	lìomhachadh	→	spìorantadh (dì-spìorantadh)	→	dì-bhusadh	→	cur gu neoini
[p] or [pʰ]	→	[pf] or [pɸ]	→	[f] or [ɸ]	→	[h]	→	(neoini)
[t] or [tʰ]	→	[ts] or [tθ]	→	[s] or [θ]	→	[h]	→	(neoini)
[k] or [kʰ]	→	[kx]	→	[x]	→	[h]	→	(neoini)

Air neo "sònorachadh" 's an fhuaim 'ga ghuthachadh cuideachd:

stad	→	lìomhachadh	→	spìorantadh	→	faisgeachadh	→	cur gu neoini
[p]	→	[b]	→	[v] or [β]	→	[ʋ] or [β̞]	→	(neoini)
[t]	→	[d]	→	[ð] or [z]	→	[ð̞] or [ɹ]	→	(neoini)
[k]	→	[ɡ]	→	[ɣ]	→	[ɰ]	→	(neoini)

Cha bhi slighean an t-sèimheachadh co-ionnann an-còmhnaidh, bidh barrachd cheumannan ann uaireannan no bi diofar toradh ann aig a' cheann thall.

Sèimheachadh eachdraidheil

Gheibhear sèimheachadh eachdraidheil 's cànan ag atharrachadh mean air mhean o ghlùin gu glùin, mar eisimpleir mar a thachair eadar an Laideann agus an Spàinntis. Bha stadan gun ghuth [p t k] aig an Laideann agus sa chiad àite, chaidh an guthachadh gu [b d g]. Anns a' cheum mu dheireadh, dh'atharraich iad gu [β̞ ð̞ ɰ]. Thachair seo, mar eisimpleir, ann am faclan mar vita → vida, caput → cabo, caelum → cielo.

Thachair rud gu math coltach ri seo sna cànain Cheilteach cuideachd. Mar eisimpleir, chaidh an -t- san Innd-Eòrpais a shèimheachadh nan robh e eadar dà fhuaimreag, mar a thachair eadar *teu̯teh₂ "muinntir" gu *tou̯tā ann am Proto-Cheiltis, *tōθā ann an Gaeilge Thràth, túath /tʰuaθ/ ann an Seann-Ghaeilge agus gus neoini sa Ghàidhlig: tuath /t̪ʰuə/.^[1]

Sèimheachadh co-aimsireil

Sandhi

'S e Sàrdais aon dhe na cànain Ròmansach anns am faighear sèimheachadh dhen t-seòrsa sandhi. 'S ciall dha sin gum faighear sèimheachadh eadar faclan fa leth ma bhios connrag eadar dà fhuaimreag. A chionn 's gur e riaghailt fuaime chunbhalach a tha seo, seach riaghailt gràmair, chan eilear 'ga sgrìobhadh.^[2]

/b/	→ [β]	baca [baka] "bò"	→	sa baca [sa βaka] "a' bhò"
/d/	→ [ð]	domu [dɔmu] "taigh"	→	sa domu [sa ðɔmu] "an taigh"
/ɡ/	→ [ɣ]	gupu [ɡupu] "ladar"	→	su gupu [su ɣupu] "an ladar"

Sèimheachadh gràmarach

Gheibhear sèimheachadh eadar faclan fa leth sna cànain Cheilteach cuideachd. 'S e sèimheachadh sandhi a b' àbhaist a bhith ann, le riaghailt shimplidh a chuir sèimheachadh air gach connrag eadar dà fhuaimreag ach mar a chaidh cuid dhe na fuaimreagan air chall thairis air na linntean, dh'fhan an sèimheachadh ach bha e an uairsin 'na riaghailt gràmar aig an robh buaidh air fuaimean. Mar eisimpleir, tha diofar ann a thaobh sèimheachaidh sa Ghàidhlig eadar am fear /əm fɛr/ agus a’ bhean /ə vɛn/. Chithear gu h-ìosal mar a bha buaidh aig leasachan an uilt -os (le ainmearan firinn) agus aig -a (le ainmearan boireann):

Proto-Cheiltis *(s)indos wiros → Seann-Ghaeilge ind fer → in fer → an fear → Gàidhlig am fear

Proto-Cheiltis *(s)inda bena → Seann-Ghaeilge ind ḃen → in ḃen → an bhean → Gàidhlig a' bhean

Tha gach connrag fo bhuaidh an t-sèimheachaidh sa Ghàidhlig (ach /l̪ˠ/ aig nach eil cèile shèimichte tuilleadh).^[3] Tha luchd-cànanachais a' roinneadh nam buaidhean ann an co-roinntean eadar-dhealaichte mar eisimpleir:

• call an dàrna fhuaimneachaidh m.e. /n̪ˠ/ gu /n/
• lagachadh fuaim chritheanach gu fuaim tapaichte, m.e. /rˠ/ → /ɾ/
• spìorantachadh, m.e. /m/ gu /v/ (le srònachadh 'na chois ^[4].)

Spìorantachadh
/p/	→ /v/	bog /pok/ → glé bhog /kleː vok/"
/pj/	→ /vj/ (ro fhuaimreag chùlach)	beò /pjɔː/ → glé bheò /kleː vjɔː/
/kʰ/	→ /x/	cas /kʰas̪/ → glé chas /kleː xas̪/
/kʰʲ/	→ /ç/	ciùin /kʰʲuːɲ/ → glé chiùin /kleː çuːɲ/
/t̪/	→ /ɣ/	dubh /t̪uh/ → glé dhubh /kleː ɣuh/
/tʲ/	→ /ʝ/	deiseil /tʲeʃal/ → glé dheiseil /kleː ʝeʃal/
/k/	→ /ɣ/	garbh /kaɾav/" → glé gharbh /kleː ɣaɾav/
/kʲ/	→ /ʝ/	/kʲiaɾ/ → glé gheur /kleː ʝiaɾ/
/m/	→ /v/	maol /mɯːl̪ˠ/ → glé mhaol /kleː vɯːl̪ˠ/"
/mj/	→ /vj/ (ro fhuaimreag chùlach)	meallta /mjaul̪ˠt̪ə/ → glé mheallta /kleː vjaul̪ˠt̪ə/
/pʰ/	→ /f/	pongail /pʰɔŋɡal/ → glé phongail /kleː fɔŋɡal/"
/pʰj/	→ /fj/ (ro fhuaimreag chùlach)	peallagach /pʰjal̪ˠakəx/ → glé pheallagach /kleː fjal̪ˠakəx/

Call an dàrna fhuaimneachaidh
/n̪ˠ/	→ /n/	nàdarra /n̪ˠaːt̪ərˠə/ → glé nàdarra /kleː naːt̪ərˠə/"
/rˠ/	→ /ɾ/	rag /rˠak/ → glé rag /kleː ɾak/"

Dì-bhusachadh
/s̪/	→ /h/	sona /s̪ɔnə/ → glé shona /kleː hɔnə/
/ʃ/	→ /h/	seasmhach /ʃes̪vəx/ → glé sheasmhach /kleː hes̪vəx/"
/ʃ/	→ /hj/ (ro fhuaimreag chùlach)	seòlta /ʃɔːl̪ˠt̪ə/ → glé sheòlta /kleː hjɔːl̪ˠt̪ə/
/t̪ʰ/	→ /h/	tana /t̪ʰanə/ → glé thana /kleː hanə/
/tʰʲ/	→ /h/	tinn /tʲiːɲ/" → glé thinn /kleː hiːɲ/
/tʰʲ/	→ /hj/ (ro fhuaimreag chùlach)	teann /tʰʲaun̪ˠ/ → glé theann /kleː hjaun̪ˠ/"

Cur gu neoini
/f/	→ Ø	fann /faun̪ˠ/ → glé fhann /kleː aun̪ˠ/
/fj/	→ /j/ (ro fhuaimreag chùlach)	feòrachail /fjɔːɾəxal/ → glé fheòrachail /kleː jɔːɾəxal/

Tha sèimheachadh ag adhbharrachadh call an t-sònrachais cuideachadh. Tha a' Ghàidhlig a' coimhead air /l n ɾ/ mar chèilean laga de /ʎ ɲ rˠ/.

Call sònrachais
/ɲ/	→ /n/	neulach /ɲial̪ˠəx/ → glé neulach /kleː nial̪ˠəx/
/ʎ/	→ /l/	leisg /ʎeʃkʲ/ → glé leisg /kleː leʃkʲ/

Tha /l̪ˠ/ a' dol gu /lˠ/ ann an Gàidhlig na Hearadh.

Litreachadh

Thathar a' nochdadh sèimheachadh le h ann an Gàidhlig is sa Ghaeilge an-diugh ach bhathar a' cleachdadh na puinge sèimheachaidh roimhe san dà chànan. Mar eisimpleir, 's e a ṁáṫair an dòigh air an robhar a' sgrìobhadh a mhàthair roimhe. Chan eil sin cho cumanta sa Mhanannais far am bi litreachadh ma connraige gu lèir ag atharrachadh, m.e. ny çhengaghyn → dy hengaghyn "na teangannan" → "de theangannan".

Faic cuideachd

• Ur-dhubhadh