Ur-dhubhadh

'S e caochladh fuaime a tha san ur-dhubhadh a gheibhear anns na cànain Ghàidhealach, Gàidhlig na h-Èireann (far an canar úrú ris), Gàidhlig agus gu ìre, sa Mhanannais. Thig guthachadh agus, gu tric, srònachadh air consan 'na chois, mar eisimpleir ceann → ar gceann "ar ceann" sa Ghaeilge.

Ur-dhubhadh sa Ghaeilge ri fhaicinn san fhacal na nGall

Dh'èirich an t-ur-dhubhadh gu eachdraidheil an cois consan srònach (gu h-àirid -n deireannach) a bha air beulaibh consan bacaidh, m.e. an + c, g, d, t, b, p, f.

An dà sheòrsa

Tha dà sheòrsa dheth ann, ur-dhubhadh eachdraidheil agus ur-dhubhadh neo-eachdraidheil. 'S e ur-dhubhadh eachdraidheil a tha sa Ghaeilge agus ur-dhubhadh neo-eachdraidheil a tha ann sa Ghàidhlig.

'S ciall dha sin gun tachair an t-ur-dhubhadh sa Ghaeilge fiù mur eil an consan srònach ri chluinntinn tuilleadh:

ceann → ar gceann "ar ceann"
teanga → seacht dteanga "seachd teangannan"

Ach ann an Gàidhlig, chan fhaighear e ach ma tha an consan srònach ann e fhèin:

ceann → ar ceann
teanga → seachd teangannan

ach

cù → an cù /əŋˈgʱuː/
teanga → an teanga /əɲˈdʲʱɛŋgə/

Atharrachadh nam fuaimean

Ged a tha an dearbh fhreumh aig an ur-dhubhadh anns an trì cànan, chan eil e ag obair air an dearbh dhòigh gu buileach.

Gaeilge

'S ann mar seo a dh'atharraicheas na fuaimean sa Ghaeilge:^[1]

1. Tha consan casgaidh agus /fˠ, fʲ/ a' dol 'nan consain ghuthach:

Bun-fhuaim	Fo ur-dhubhadh	Eisimpleirean
/pˠ/ →	/bˠ/	pa /pˠaː/ → ar bpá /əɾ bˠaː/
/pʲ/ →	/bʲ/	peann /pʲaːn̪ˠ/ → ar bpeann /əɾ bʲaːn̪ˠ/
/t̪ˠ/ →	/d̪ˠ/	tús /t̪ˠuːs̪/ → ar dtús /əɾ d̪ˠuːs̪/
/tʲ/ →	/dʲ/	teanga /tʲaŋʲə/ → ar dteanga /əɾ dʲaŋʲə/
/k/ →	/ɡ/	cú /ku/ → ar gcú /əɾ guː/
/c/ →	/ɟ/	ceann /caːn̪ˠ/ → ar gceann /əɾ ɟaːn̪ˠ/
/fˠ/ →	/w/	fáth /fˠaː/ → ar bhfáth /əɾ vˠaː/
/fʲ/ →	/vʲ/	freagra /fʲɾʲagˠɾˠə/ → ar bhfreagra /əɾ vʲɾʲagˠɾˠə/

2. Tha consan casgaidh guthach a' dol 'na chonsan srònach:

Bun-fhuaim	Fo ur-dhubhadh	Eisimpleirean
/bˠ/ →	/mˠ/
/bʲ/ →	/mʲ/	bean /bʲan̪ˠ/ → ar mbean /mʲan̪ˠ/
/d̪ˠ/ →	/n̪ˠ/	droim /d̪ˠɾˠiːmʲ/ → ar ndroim /n̪ˠɾˠiːmʲ/
/dʲ/ →	/nʲ/
/ɡ/ →	/ŋ/	glúin /gˠɫ̪uːnʲ/ → nglúin /ŋɫ̪uːnʲ/
/ɟ/ →	/ɲ/

3. Tha an -n 'ga ghlèidheadh ro fhuaimreag:

Bun-fhuaim	Fo ur-dhubhadh	Eisimpleirean
/eː/ →	/nʲeː/	éan /eːn̪ˠ/ → ar n-éan /nʲeːn̪ˠ/
/iː/ →	/n̪ˠi/	oíche /iːhə/ → ar n-oíche /n̪ˠiːhə/

An litreachadh

Gaeilge

A chionn 's gur e ur-dhubhadh eachdraidheil a tha ann sa Ghaeilge, 's mar sin cha ghabh a thomhas, thèid a sgrìobhadh ann:

• peann → ar bpeann
• bean → ar mbean
• tigh → ar dtigh
• droim → ar ndroim
• ceann → ar gceann
• glúin → ar nglúin
• fuinneog → ar bhfuinneog
• éan → ar n-éan

Gàidhlig

A chionn 's nach fhaighear e sa Ghàidhlig ach an cois an uilt agus grunn fhaclan sònraichte eile (an, nan, gun), cha dèid a sgrìobhadh ann agus cleachdaidh gach duine an t-ur-dhubhadh a-rèir a dhual-chainnt fhèin:

• peann → am peann
• bùth → am bùth
• taigh → an taigh
• druim → an druim
• ceann → an ceann
• glùn → an glùn

Tha glè bheag de dh'fhaclan ann far am faicear iarmaid an ur-dhubhaidh ann an àitichean far nach biodh dùil a-rèir riaghailtean a' chànain an-diugh. 'S e cruthan reòite a chanar ris a leithid seo de dh'fhacal. Mar eisimpleir, tha an cruth a bheil a' tighinn on ghnìomhair fuil (cf. Gaeilge an bhfuil) gu eachdraidheil, le ur-dhubhadh an f → bh.

Faic cuideachd

• Sèimheachadh