Rícino

O rícino^[1], Ricinus communis, é a única especie aceptada do xénero: Ricinus, planta arbustiva da familia Euphorbiaceae, de follas moi grandes, pecioladas, e froito capsular. Das súas sementes extráese un aceite purgante^[2].

Rícino
Rícino (Ricinus communis)
Clasificación científica
Reino: Plantae Subreino: Tracheobionta División: Magnoliophyta Clase: Magnoliopsida Subclase: Rosidae Orde: Malpighiales Familia: Euphorbiaceae Subfamilia: Acalyphoideae Tribo: Acalypheae Subtribo: Ricininae Xénero: Ricinus Especie: R. communis
Nome binomial
Ricinus communis L., Sp. Pl., 2, p. 1007, 1753

Vista xeral da planta.

Follas.

Ricinus communis (La Gomera): froitos incipientes.

Flores e froitos inmaturos.

Inflorescencia en frutificación.

Sementes.

Detalle da folla

Plántula

Descrición

O rícino é un arbusto de talo groso e lígneo, oco que, ao igual que os pecíolos, nervios e incluso as propias follas nalgunhas variedades, pode tomar unha cor púrpura escura e adoita estar cuberto dunha voaxa abrancazada, semellante á cera.

As follas son moi grandes, de nervación palmada e fendidas de 5 a 9 lobos, de bordos irregularmente dentados; as follas son alternas, con pecíolo moi longo, unido pola súa parte inferior.

As flores están dispostas en grandes inflorescencias, ergueitas, que, cando son novas, abrollan dunha espata nos nós entre o talo e os pedúnculos das follas; na parte inferior de ditas inflorescencias áchanse as flores masculinas, cun cáliz, con cinco pezas lanceoladas/triangulares e múltiples estames soldados, con forma de columna, ramificada en forma de coliflor. As flores femininas atópanse na parte superior da panícula, con ovario, formado por tres follas carpelares e rematado por un pistilo trifurcado, con papilas destinadas a captar o pole. Florea case todo o ano.

O froito é globuloso, trilobado, case sempre cuberto por abundantes pugas, que lle dan aspecto de ourizo; ten tres cavidades, cada unha cunha semente, grande e xaspeada, de superficie lisa e brillante, rematada por unha excrecencia e que contén unha toxina chamada de ricina.^[3] Cando os froitos secan, a codia espiñenta ténsase aos poucos producindo finalmente un efecto de resorte que guinda a sementa a distancias superiores aos dez metros, sendo este o xeito de se espallaren.

Hábitat e distribución

Cómpre dun clima cálido sen xeadas, está espallado por case todas as rexións cálidas do globo, téndose naturalizado por ser unha planta cultivada dende a antigüidade. Semella ser orixinaria do corno de África (Abisinia).

Toxicidade e usos

As sementes son mou tóxicas, pola presenza dunha albumina chamada ricina, xa que abonda a inxestión dunhas poucas, mastigadas ou engolidas, para produciren un cadro de intensa gastroenterite con deshidratación; pode danar seriamente o fígado e mailo ril e incluso producir a morte. É unha das toxinas biolóxicas máis potentes que se coñecen.

O aceite de rícino, obtido por prensado das sementes e quentado para destruír a ricina, é un dos purgantes máis reputados, debéndose a súa acción ao ácido ricinoleico; ten o inconveniente do seu desagradábel sabor. Na actualidade encontra aplicacións na industria de tinturas e vernices, así como para a fabricación de lubrificantes e líquidos para freos.

Química

• Aceite de rícino
  • Ácidos graxos

Media da composición de ácidos graxos do óleo de rícino
Nome do ácido	Rango de porcentaxes
Ácido ricinoleico	85	fins	95%
Ácido oleico	6	fins	2%
Ácido linoleico	5	fins	1%
Ácido linolénico	1	fins	0,5%
Ácido esteárico	1	fins	0,5%
Ácido palmítico	1	fins	0,5%
Ácido dihidroxisteárico	0,5	fins	0,3%
re	0,5	fins	0,2%

• • Substancias nitroxenadas:
    • Ricinina ou ricidina (alcaloides equivalentes)
    • Ricina: É unha albumina vexetal tóxica.
  • Encima:
    • Lipase
  • Vitamina E. (ou alfatocoferol)
  • Sales minerais
  • Proteínas (20%)

Xardinaxe

Emprégase principalmente pola súa follaxe e penacho floral para muros de separación, sebes, pantallas e dar tons de cores nos fondos dos xardíns. As variedades que se utilizan son variacións na cor das follas e talos. Algunhas delas son:

• Cambogensis: con talos cun púrpura moi escuro (case negro)
• Gibsonii: con follas de cor encarnada escura
• Saguineus
• Zinzibarensis: con follas verdes

Taxonomía

Ricinus communis foi descrito por Carl von Linné e publicado en Species Plantarum 2: 1007. 1753.^[4]

Etimoloxía

O nome do xénero, aplicado xa a esta planta por Plinio (15, 25) —aínda que tamén o aplicou á amora (froito dunha silveira (23, 137)— e outros autores látinos, alude á semellanza das súas sementes con certas carrachas, chamadas tamén de ricinus en latín. Mais o rícino era coñecido dende había moito antes, pois nomeábano xa autores gregos, como Teofrasto e Dioscórides, co nome de «croton» —nome que tamén usou Plinio (15, 25)— e as súas sementes apareceron en tumbas exipcias, moi anteriores.

Sinonimia

Todos os innumerábeis táxones infra-específicos (subespecies, variedades, formas) son meros sinónimos da especie,^[5] ademais das especies a seguir e os seus táxones infra-específicos:

• Cataputia major Ludw.
• Cataputia minor Ludw.
• Croton spinosus L.
• Ricinus africanus Mill.
• Ricinus angulatus Thunb.
• Ricinus armatus Andr.
• Ricinus atropurpureus Pax & K.Hoffm.
• Ricinus badiusRchb.
• Ricinus borboniensis Pax & K.Hoffm.
• Ricinus cambodgensis Benary
• Ricinus compactus Huber
• Ricinus digitatus Noronha
• Ricinus europaeus T.Nees
• Ricinus gibsonii auct.
• Ricinus giganteus Pax & K.Hoffm.
• Ricinus glaucus Hoffmanns.
• Ricinus hybridus Besser
• Ricinus inermis Mill.
• Ricinus japonicus Thunb.
• Ricinus krappaSteud.
• Ricinus laevis DC.
• Ricinus leucocarpus Bertol.
• Ricinus lividus Jacq.
• Ricinus macrocarpus Popova
• Ricinus macrophyllus Bertol.
• Ricinus medicus Forssk.
• Ricinus medius J.F.Gmel.
• Ricinus megalosperma Delile
• Ricinus megalospermus Delile
• Ricinus messeniacus Heldr.
• Ricinus metallicus Pax & K.Hoffm.
• Ricinus microcarpus Popova
• Ricinus minor Mill.
• Ricinus nanus Bald.
• Ricinus obermannii Groenl.
• Ricinus peltatus Noronha
• Ricinus perennis Steud.
• Ricinus persicus Popova
• Ricinus purpurascens Bertol.
• Ricinus ruber Miq.
• Ricinus rugosus Mill.
• Ricinus rutilans Müll.Arg.
• Ricinus sanguineus Groenl.
• Ricinus scaber Bertol. ex Moris
• Ricinus speciosus Burm.f.
• Ricinus spectabilis Blume
• Ricinus tunisensis Desf.
• Ricinus undulatus Besser
• Ricinus urens Mill.
• Ricinus viridis Willd.
• Ricinus vulgaris Mill.
• Ricinus vulgaris Garsault nom. inval.
• Ricinus zanzibarensis auct.
• Ricinus zanzibarinus Popova^[5]