Tavarandu - Wikiwand

Tavarandu haꞌe peteĩ kuaaty ijáva Avakuaaty tembiapoguiguápe. Ohapykueho, ombyaty ha oikuaakajeýva arandu kaꞌaty. Mayma kuaaty oguerekoháicha, tavarandu oipuru avei aporeko ha tapereko oipytyvõva ichupe ohupyty hag̃ua hembipota. Tavarandu térã tetãkuaa, haꞌe kuaaty (disciplina, ciencia) tetã rembikuaaguigua. Upe ñeꞌẽ omoheñoivaꞌekue peteĩ karai katupyry hérava Willians John Thoms, ary su poapysa irundypa poteĩme; ha ojepuru oñehenói hag̃ua umi mbaꞌe haꞌe: jeroviapy (creencias), jepokuaa (costumbres), mombeꞌuguaꞌu (mitos), mombeꞌupy (leyendas), ñeꞌẽarandu (proverbios), ñeꞌẽnga (refranes), tetãygua rembiapokuéva. Upe ñeꞌẽ ojepuru mayma tetãme, yvy ape ári oĩva.

Remove ads

Tavarandu pypegua

Tavarandu haꞌevaꞌerã katuete:

1.1. Mbaꞌechae (tradicional). Péva niko heꞌise pe mbaꞌe tavarandugua (hecho folklórico) -tahaꞌe haꞌéva- ohasaha sy ha túvagui, ñemoñarépe. “Tukaꞌẽ” jaipuru koꞌag̃aite peve ñembosaráirõ, ñande sy ha ñande ru ombohoságui ñandéve ha upekuévo omyesakãgui ñandéve mbaꞌéichapa ñahaꞌãvaꞌerã.
1.2. Tetãygua rembiapokue (vulgar). Ápe katu ojeꞌe ñandéve pe mbaꞌe tavarandugua ikatuha heñói oimeraẽ hendápe. Natekotevẽi jaha ñañemoarandu upevarã térã ñaime peteĩ mboꞌehaópe heñói hag̃ua tavarandu. Péicha peteĩ jehero (marcante) oimeraẽva omoheñoikuaa.
1.3. Ijapoharekuaaꞌỹva (anónimo). Avei ojeꞌe mbaꞌe tavarandugua ijapoharekuaaꞌỹha. Techapyrárõ, avave ndoikuaái mávapa oipuruꞌypýkuri pe ñeꞌẽ “amóntema”.
1.4. Purupyrã (útil). Mbaꞌe tavarandugua niko ojekuaa, ojepuru aja. Ndojepurúiramo, ndojekuaái ha upe mbaꞌe pyaꞌe omano. Terere, vorivori, chipa, tatapỹi ári jehasa umíva haꞌégui purupyrã, hekove; ha oĩ gueterei ñande apytépe koꞌag̃aite peve.
1.5. Heñoisapyꞌáva (espontáneo). Péva heꞌise mbaꞌe tavarandugua noikotevẽiha ñembosakoꞌi arére. Oimeraẽ hendápe, heñoita jave, heñói. Techapyrãrõ, jaꞌekuaa “yvyrasỹi” heñoihague peteĩ ára. Hoky peteĩ ñande rapicha apytuꞌũme (heñoisapyꞌa) ha péva oikuaaukávo hapichápe, ojekuaa ha ojepurúmakatu.

Remove ads

Tavarandu ñemohenda

Apytuꞌũ rehegua tavarandu = Folklore Espiritual o Animista
Mbaꞌeꞌapo rehegua tavarandu = Folklore Material o Ergológico
Avaꞌaty rehegua tavarandu = Folklore Social o Sociológico

APYTUꞋŨGUIGUA TAVARANDU

Kóvape oikepaite mbaꞌe tavarandugua oñemombytáva ñane apytuꞌũme, tekotevẽꞌỹre jahecha térã jajapo. Hyepýpe jajuhukuaa: ñeꞌẽjovake, ñeꞌẽñemiguerojera, mombeꞌuguaꞌu, mombeꞌupy, káso ñemombeꞌu, ñeꞌẽnga ha hetaiteve mbaꞌe.

1.1. Ñeꞌẽjovake (relación) niko ñeꞌẽpotymimi joguaha jaꞌéva ojupe, ha ñane irũ ombohovakekuaáva ñandéve.

Techapyrã:

Che korapýpe areko
Kaꞌavo hérava aromita
Jepémo ápe heta nde rogaygua
Che rohetũmíta

Nde korapýpe reguereko
peteĩ kaꞌavo hérava aromíta
Anínte eja cherehe, ¡cháke! Che ru nderaviramíta

1.2. Ñeꞌẽñemiguerojera (adivinanza) niko ñeꞌẽporandu oñepyrũva maravichu maravichúpe, ha ohaꞌãrõva ñembohovái katupyry.

Techapyrã 1. Maravichu maravichu, mbaꞌémotepa
ñapoꞌẽramo hesápe okaru (jetapa)
2. Maravichu, maravichu, mbaꞌémotepa
peteĩ karai poꞌi oike kaꞌaguýpe ha
osẽ iñakã rehe ysypo (ju).

1.3. Jeroviapy (creencia) niko umi mbaꞌekuaa jaguerekóva, jepémo ñeꞌẽrei, upeichavérõ jepe ojepuru tapiáva oparupiete oñembohováivo mbaꞌe hesakaꞌỹva.

Techapyrã:

Mbarakaja hekove pokõi
Mbarakaja hũ omeꞌẽ poꞌa
Chavurro hasẽramo, okýta

1.4. Jeroviajerovu (superstición) niko umi mbaꞌekuaa oñembotuichareíva; jaꞌeporãsérõ, jeroviajerovu niko haꞌehína umi jeroviapy ñemongakuaave.

Techapyrã:

Typycha okẽ kupépe pyaꞌe omondo ogapýgui jahayhuꞌỹvape;
Kuña ndojahuivaꞌerã imemby rire, ỹramo imembymi omanokuaa chugui;
Pitogue opurahéiramo, heꞌise oĩha hyeguasúva.

1.5. Paje (magia) niko mbaꞌekuaa ojepurúva mbaꞌe porã ha mbaꞌe vai aporã. Oĩ tapicha - iñarandukaꞌatýva - oñembokatupyrývaꞌekue pajépe, upéicha rupi umíva oporopohãnokuaa. Heta tapicha ohasaꞌasýva, hasykatuetéva, ndojejuhúiva, ndaipirapiréiva, ikerairũ pochýva hambaꞌe oñepohãnouka hekokatujey hag̃ua ỹramo ojora hag̃ua mbaꞌe vai ojejapóva hesekuéra; ha katu, oĩ oipurúva paje oharu hag̃ua hapichápe. Jaꞌekuaa avei oĩha kuimbaꞌe ha kuña ojapokuaáva paje. Oĩ oipurúva imbaꞌekuaa oharu, ojahéi térã ombyai hag̃ua oimerãévape, umívape oñembohéra paje apoha hũva; oĩháicha avei ojoráva mbaꞌe vai térã ombohekokatujeýva tapicha ojeharuvaꞌekuépe, ha koꞌãvape oñembohéra paje apoha morotĩva. Pe paje morotĩ apohára ndaikatúi ojapo paje hũva ha péicha avei pe paje hũ apohára ndaikatúi ojapo paje morotĩva. Paje apópe ojepuru opa mbaꞌe: ñana, tembiꞌu, yvoty, tuguy, yvy, kuatia, ao, inimbo, taꞌãnga, marangatukuéra raꞌãnga, kurusu, y karaipyre, juky, akãrague, kangue, kavureꞌi rague, guinéa kyra, tepoti, kaꞌa, itakaru, ju ha ñemboꞌe San Antonio, San Miguel Arcángel, Santo Tomás, Santa Elena ha Santa Catalina de Sena-pe.

1.6. Ñepohãno chae (medicina popular): Paraguáype hetaiteve oĩ tapicha hasykatu jave oñepohãnoukáva pohãnohára chaépe ha umichahápe ñeꞌẽ ojepuruvéva ñomongetahápe haꞌehína avañeꞌẽ. Umi pohãnohára chae oipuru pohãrõ umi mbaꞌe oguerekóva hekohápe. Ndaipóri haꞌekuéraichagua oikuaa porãvéva kaꞌavo ha ñanamimi oĩva ijerére. Umíva haꞌehína hembipuru. Umi pohã oipuru hikuái oporomonguera hag̃ua. Oĩ ambue pohãnohára ndoipurúiva ñana. Añetehápe, oĩ oporomongueráva yvy, y térã katu oporopohãnóva ñemboꞌe rupive. Nahiꞌãi jaheja tesaráipe Guaranikuéra oikuaaporãhague upe hekoha. Ndaipóri kaꞌavo, ita térã mymba heraꞌỹva Guaraníme. Koꞌã tapicha imbaꞌekuaáva apytépe, oĩ avei pe oporomomembýva, oñembohérava partéra chae, oipytyvõva kuña hyeguasúvape imemby hag̃ua, hogapýpe. Jaikuaaháicha saꞌi oĩ kuña ohóva peteĩ tasyópe (hospital) imemby.

Iporã avei jaꞌe, mbaꞌasykuéra oĩháicha heraha avei Guaraníme. Techapyrãrõ: ohéo térã haru; pyꞌaruru; tavardíllo; kambyrujere; mitãreterasy; isípula; topepireko ha ambuéva.

Pohãramo ojepuru koꞌãva: kaꞌahái, kaꞌarẽ; guavirami, taperyva; arasa, yvapurũ; tapekue; tarope, jaguarundi; ambaꞌy, kumanda yvyraꞌi, mamóne; kokũ, jaguaretekaꞌa; karaguata, mbaꞌysyvo; kaꞌarurupe, kaꞌapikyꞌi; kalaguala ha ambuéva.

1.7. Jeroviakatu (religión). Ñane retãygua omombaꞌeguasu opa mbaꞌe ijáva jeroviakatúpe, tahaꞌe haꞌeháicha. Péicha opavave jaguereko peteĩ térã hetave ñangarekohára: San Blas (ahyꞌo rerekua), San Roque (jagua ha imeg̃uáva rerekua); Santa Lucía (ohechaꞌỹva rerekua); San Ramón (hyeguasúva ha imembyramóva rerekua); San Isidro (ñemitỹhára rerekua), San Cayetano (mbaꞌapohára rerekua); Santo Tomás (oñemoarandúva ha iñarandúva rerekua); Santa Cecilia (puraheihára rerekua); San Antonio (ojohayhúva rerekua); San Judas Tadeo (imbaꞌehasýva ha apañuãi rerekua).

Paraguáype – héra Guarani reheve – jahechakuaa gueterei: tupãnói, óga ñemongarai; jepokuaa ha jerovia póra rehegua (upéva jeko hekovaivaꞌekue, iñangaipa hetavaꞌekue), ha Estacionero opuraheiꞌasýva kurusu árape ha Arapokõindy Marangatúpe (Semana Santa).

1.8. Mombeꞌuguaꞌu (mito) oñehaꞌã ombohovái umi mbaꞌe iñypytũ, hypyꞌũ, jahechaꞌỹ ha jaikuaaporãꞌỹva, jepémo upéicha jagueroviáva.

Techapyrã:

JASY JATERE

Kóva hina Tau ha Kerana ñemoñare irundyha. Ko mitãꞌi yvágaicha hesa hovy hasy ha kuarahy mimbícha iñakãrague saꞌyju. Og̃uahẽvo asajepyte ndaje osẽ omyasãi mborayhu. Ojeꞌe hese opívo oguataha ha oguerekoha ipópe kaꞌa rakã pehẽngue omeꞌẽva ichupe imbaꞌekuaaita.

1.9. Mombeꞌupy (leyenda) niko oñehaꞌã ombohovái mbaꞌeicharupíva oĩ yvy ape ári umi hekomymbáva (animales), hekokaꞌavóva (vegetales) ha mbaꞌehekoteeꞌỹva (minerales).

Techapyrã:

KAꞋA

Peteĩ áraje Ñande Ru ou, tujamíramo, yvy ape ári oguatávo, ha ikaneꞌõmarõ oheka peteĩ ogami opytuꞌu hag̃ua. Ohohápente mavave ndoipeꞌái chupe hóga rokẽ. Maymávante oñembotavypa chugui. Ipahaitépe, og̃uahẽ peteĩ tujami rógape. Upéva ombohasa chupe hógape, omeꞌẽ chupe y ha tembiꞌu, ha okemi hag̃ua avei omeꞌẽ chupe. Upe tujami oikóje itajýra ndive, ha mokõive rasa oñangareko porã Ñande Ru rehe.

Ohecharamógui tujami ha tajýra reko marangatu, Ñande Ru ojevúvo yvágape omoheñoiukáje tujami róga korapýpe, peteĩ kaꞌavo pyahu avave oikuaaꞌỹva. Upei og̃uahẽkuri tujami rendápe Ñande Ru remimbou; omboꞌevaꞌekue tujami ha tajýrape mbaꞌeichaitépa ojepuruꞌarã upe kaꞌavo pyahu, hérava kaꞌa, opytavaꞌekue mokõivéva poguýpe.

1.10. Káso ñemombeꞌu (Cuentos populares) niko umi ñemombeꞌu iñasãiva ñane retãpýre ha ñande rapicha omombeꞌúva imanduꞌakuévo hembiasakue térã ambue hapicha rembiasakuére. Opaichagua káso niko oĩ, péicha, ñahendukuaa póra, pombéro, pláta yvyguy, paje, Pychãichi ha Perurima umíva rehegua. Oĩ avei omombeꞌúva mbaꞌéichapa heñóikuri tavakuéra, ỹramo oñeꞌẽva guyra, mymba, térã kaꞌavokuéra rehe. Oĩ itieꞌỹva, avei ñanembopukáva, ñanemongyhyjéva ha opaichaguáva. Upeichavérõ jepe, maymáva ñanerekomboꞌe ohechaukágui ñandéve pe ñande rekoite; avei oguerekógui upe arandu kaꞌaty ojeꞌeha. Koꞌág̃a rupi ae oñembyaty ha mbeguekatúpe ojehai ohóvo. Avei oñemombaꞌeguasúve ha ojehechakuaaramojey.

Techapyrã:

MBORIAHU RYG̃UATÃ KÁSO

(Mbyatyhára: David A. Galeano Olivera)

Karai Hilario ha hogayguakuéra oikovaꞌekue, ñepyrũrãme, Itakyrýpe. Upépe ombaꞌapo hikuái kokuépe. Mandyju ha manduvi niko umi mbaꞌe oñemitỹkakuaavéva, ohepymeꞌẽ hag̃ua. Oiko porã hikuái, imboriahu ryg̃uatã. Imarangatu hikuái. Heta tapicha ohayhu añete Hilario ha hogayguakuérape, ha oĩraꞌe avei ohayhuꞌỹva chupekuéra.

Péicha ndaje, peteĩ koꞌẽ, ojuhu hikuái juky iñasãiva hóga jerére. Osẽ ha ohohápente, hóga jerére, juky mante ojuhu. Oñemondýivoi haꞌekuéra. Oñemboꞌe avei, ha upéi ohypýi ykaraipyrépe. Ña Carmen – Hilario rembireko – oitypeíkuri ha ombyatypa peteĩ vosápe, haꞌe.... kaꞌarupytũ jave oñotỹkuri – iména ndive – kuarahyreike gotyo.

Upeichavérõ jepe, upe ára guive nosẽporãvei mbaꞌeve chupekuéra. Ña Carmen jeko oúkuri hasykatuetévoi. Hilario katu ojuhúkuri irundy hymba vaka oñekarãi ha huguypáva, upéi omanombávaꞌekue ichugui. Haꞌe oñangareko aja hembireko ha umi hymba vakáre, ysokuéra oñemohyguatãkuri imandyjutýpe. Upeichaite jekorakaꞌe ojehúkuri. Vaípeko ojehecha hikuái. Iñambuepaite hekovekuéra. Peteĩ pohãnohára chae heꞌíkuri chupekuéra: “Mbaꞌevai niko ojejapo penderehe. Ndahaꞌéi vyrorei. Che ndachepuꞌakamoꞌãi hese. Pehayhúramo pende rekove ha pene ñemoñare, pehovaꞌerã koꞌágui ha pyaꞌe ave. Pepytáramo koꞌápe ikatu pemanomba; pehóramo ikatu peñakãrapuꞌãjey”.

Pyaꞌe jeko Hilario ha ipehẽnguekuéra ojapyhýkuri ijaomimi ha ojeꞌói Itakyrýgui. Mombyryvoi oho upégui, Karaguataýpe. Upépe ojogapo vaivai; ha upéicha avei, heta ára ndaje ohasa asy. Yvýpe hambaꞌe oke ha okaru. Hilario ha itaꞌýra ypykue ohókuri ombaꞌapo peteĩ mandyjutýpe. Mbeguekatúpe ojoguajeýkuri tupa, apyka, mesa, umíva. Upeichahárupi ndaje, peteĩ kaꞌarupytũ, Hilario -ou rire imbaꞌapohágui- oguapýkuri itapỹi rovái okayꞌu hembireko ndive; ha oñemongetaháguihina hesaho hikuái peteĩ karréta nandíre, ohasáva ohóvo, ha jeko og̃uahẽvo peteĩ mbokaja tuja renondépe -namombyrýiva hogakuéragui- oguetékuri Hilario ha Ña Carmen resa renondégui. “Mbaꞌépiko péva”, heꞌíje hikuái ojupe. Mokõive ndaje imanduꞌákuri upérõ umi hogaykeregua ñeꞌẽnguére. Haꞌekuéra niko omombeꞌúmivaꞌerã Hilario ha Ña Carmen-pe Karaguatay iporaha, ha sapyꞌapyꞌa ojejuhuha upépe pláta yvyguy. Ñorairõ Guasu rapekuevoi niko rakaꞌe. Ambue kaꞌarupytũme ojehujeýkuri upe mbaꞌe. “Oiméne niko kóva hína pláta yvyguy mbaꞌe”, heꞌijekorakaꞌe hembirekópe, ha ombojoapy: “Koꞌẽramo jajoꞌóta”. Upe ára irundyhápe Hilario ndohói ombaꞌapo. Opytákuri, ha hembireko ha itaꞌýra ypykue ndive ohókuri mbokaja tuja oĩha meve. Ogueraha hikuái peteĩ joꞌoha (pala), ha oñepyrũ ojoꞌo. Pyaꞌevoi ndaje ojuhu peteĩ karameg̃uaꞌi. Onohẽrakaꞌe hikuái ha oipeꞌávo ojuhu hyepypegua omimbipáva, nimboraꞌe pláta yvyguy hína. Ovyꞌaiterei hikuái, jepérõ upéicha nomombeꞌúikuri mavavetépe. Oguerokirirĩnte hikuái.

Mbohapy ára ohasa rire jeko Hilario osẽkuri ohopa heseve Vrasílpe, ha upépe ohepymeꞌẽkuri. Heta pirapire ndaje oñemeꞌẽkuri chupe. Upégui ou rire, ojoguákuri hogarã Paraguaýpe. Koꞌag̃aite peve oiko koꞌápe. Ipirapire heta jepiveguáicha; haꞌe... kakuaa ombaꞌapo. Añetémboraꞌe upe heꞌivaꞌekue chupekuéra pohãnohára chae: “Pehóramo ikatu peñakãrapuꞌãjey”. Ha añetehápe, upeichaite oiko hesekuéra. Mbaꞌe vai rire, mbaꞌe porã mantevaꞌerã, péicha niko ojeꞌevavoíjepi...

... ha upépe opa.

Mbaꞌeꞌapoguigua tavarandu

Kóvape oikepaite mbaꞌe tavarandugua oikóva mbaꞌe apo rupive. Heñói guive ava ojapo heta mbaꞌe ipópe. Aipórõ ápe oikehína: óga apo, tembiꞌu apo ha opaichagua mbaꞌe apo (ñanduti, poyvi, ovecha rague umíva).

2.1. Óga (vivienda) oñemopuꞌãvo oñemohendavaꞌerã tekotevẽháicha ani hag̃ua yvytu vai ojeity hiꞌári. Oĩ óga ojejapóva mbokaja yguégui ha oñemoꞌã kapiꞌíva; ha upéicha avei ojogapóva ipyahuveháicha, oipurúmava yvyꞌatã (ladrillo) ha yvyrajegua. Óga oñembojaꞌo kóicha: tataypy, ñaimeha térã jahuha, kotykeha, kotykaruha ha guataha. Ogapypegua katu koꞌãva: tupa kochõ ha aramboha; kyha, karameg̃ua, tataindyrenda, lampiũ, tataindy; mesa, apyka, apykape, apykapuku, kambuchi, tembipuru; anguꞌa, ñaꞌẽmbe, yrupẽ, ajaka, yꞌuha, hyꞌa, yrenda ha kanéka.

2.2. Tembiꞌu Paraguái (alimentos). Tembiꞌu apópe ojepuru koꞌãva: aramirõ, avati, kure ñandy, kamby, kesu, ryguasu rupiꞌa, mymba roꞌo opaichagua. Mboheha (condimento) apytépe jajuhukuaa: áho, sevói, kyꞌỹi, asuka, juky, laurel rogue ha limõ. Tembiꞌu Paraguái apytépe oĩ: huitĩ maimbe, rora, kavure, mbeju, chipa, soꞌo jukysy, soꞌo josopy, soꞌo apuꞌa, soꞌo chyryry, soꞌo kaꞌẽ, puchéro, vífe koygua, chamuchína, asado de carnes, guiso, pajagua maꞌkáda, chatáka, votifárra, mbusia, kumanda, lókoro, saporo, jopara, ipokue, iñakãngue yvyguy, chicharõ, chipa guasu, mbaipy, kiveve, kosereva, kaguyjy, kamby arro, arapaho, alóha, terere, guari, chícha ha ambuéva.

2.3. Jasypapaha ñemitỹ ha mymba ñangarekoguigua (calendario de actividades agropecuarias). Jasyteĩ: yvavakuéra hiꞌaju. Oĩ sandia, merõ, avakachi, arasa; Jasykõi: Oñemonoꞌõ mandyju ha oñekytĩ yvyrakuéra; Jasyapy: Oñembyaty avati, oñembosakoꞌi yvy oñeñemitỹ agua; avei, oiko kure ñemongyra; Jasyrundy: Ojehapoꞌo mandiꞌo. Oñeñotỹ opaichagua temitỹ, ojeguerova yvyra ha kaꞌavokuéra; Jasypo: Oñemopotĩ kokue. Oĩma heta yva hykuéva: narã, limõ hambaꞌe. Oñeñitỹ petỹ; Jasypoteĩ: Oĩma kumanda ha takuareꞌẽ; Jasypokõi: Oñembosakoꞌi yvy ambue temitỹme g̃uarã. Oñeñotỹ mandiꞌo, jety, kumanda, manduvi, sandia, merõ, kurapepẽ, arro. Oñekytĩ kaꞌa; Jasypoapy: Oñeñangareko mymbakuérare: kure, kavaju, vaka, ovecha, kavara; Jasyporundy: Oñeñotỹ mandyju, manduvi, arro, kumanda, jety, merõ, kurapepẽ, andai, pakova, mandiꞌo. Oñeñapĩ ovecha; Jasypa: Oĩma trigo; Jasypateĩ: Oĩ ñepyrũmaavatiky, sandia, merõ ha piña; ha Jasypakõi: Hetáma avati, merõ ha sandia. Oñembaꞌapóma avei petỹ ha mbaꞌeysyvóre.

2.4. Mbaꞌeꞌapo. Táva ojejapohápe ha mbaꞌe ojejapóva (artesanía: su geografía y materiales empleados). Ita, Aregua ha Tovatĩme: mbaꞌeꞌapo ñaiꞌũ ha tovatĩgui, Karapegua: poyvi, San Miguel: ovecha rague, Jataity: ao poꞌi, Kapiata: typycha, Luque: Mbaraka ha opaichagua jeguaka itaju ha kuarepotĩgui, Limpio: karandaꞌy), Itagua: ñanduti, Pirivevúi: póncho 60 lista), Kaꞌakupe: mbaꞌeheꞌẽ, Cnel. Bogado ha Eusebio Ayala: chipa, Atyra ha Ypakarai: vakapi.

Avanoꞌõguigua tavarandu

Kóvape katu oike mbaꞌe tavarandugua oñemoañetéva tekohápe, tapichakuéra ndive, teko ñemoirũ rupive. Hyepýpe jajuhukuaa: ñeꞌẽ jepuru, mbaꞌepuru ha jepokuaa, vyꞌarã ha ambue mbaꞌe.

3.1. Jehero (apodo) niko terateeꞌỹva jaipurúva ogapýpe térã angirũ apytépe. Techapyrã: Chiquitín, Pancho, Aguaraꞌi, Avión Koli, Anguja, Kavaju Rembe, Kururu, Gállo Perõ, Guyra Tavy, Jaguarete, Jatevu, Jaguaꞌi Pakéte, Kaꞌi, Jagua Perõ, Vaka resa.

3.2. Ñeꞌẽnga (refranes) niko ohechauka ava arandu kaꞌaty, ñeꞌẽꞌapesã rupive.

Techapyrã:

Ahaséma ógape, heꞌi hyéva ikasõme.
Aisuꞌu ha amokõ hykuere, heíje ináko reheve okevaꞌekue.
Aháta aju, heꞌi osóva.
Avyꞌa ha ndavyꞌái, heꞌíje iména manóva.
Ág̃ante reꞌáne che píkore, heꞌíje lóro.
Che ndakaꞌúi, heꞌi okaꞌúva.
Chéngo haꞌemínte, heꞌi loríto óga.
Ivai la situ, heꞌíje hekakapaꞌãva.
Javyꞌahag̃uánte, heꞌíje ikomáipe omoakãperõvaꞌekue.
Jaikove, heꞌíje mondaha omondaꞌíramo.
Kavalete, heí isái mbykýva.
Cada cosa henda, heꞌíje iky oguerováva ityvytágui iñakãme.
La unión hace la fuerza, heꞌíje ikatĩjováiva.
Ndahaꞌevoi la haꞌusepávakuri, heꞌíje asadohágui oñemuñavaꞌekue.
Ndaipóri forma, heꞌíje anguꞌápe oñenóva.
Ñaꞌaguata, heꞌíje iména katĩva.
Sapyꞌaite g̃uarã, heꞌíje iména saꞌyjúva.
Tuicha rejavy, heꞌíje hetyma yvyráva oisuꞌúrõ chupe jagua.
El único que me queda bien, heꞌíje ijao peteĩva.
Arriéro rembe puku kavaju uhéi.
Arriéro vai pombéro villetéra.
Arriéro rekorei lápi de color morotĩ.
Arriéro juruméme kaseróla.
Mitã vai kururu ñemboꞌy.
Lígape jakare jepe ojahogáva.
Mandarína ha g̃uaig̃ui ndaikatúi jaꞌu ñemi.
Výro ha yvyra karẽ arakaꞌeve ndopái.
Hovasyve tape yképe okakávagui.

3.3. Ñembosarái ha tetiaꞌerã (juegos y pasatiempos) niko haꞌe umi mbaꞌe ñahaꞌãkuaáva ñande rapichakuéra ndive. Ã mbaꞌe ñaikotevẽ ñande rekohápe ha upehaguére ndaikatúi heseꞌỹkuéra. Umi ojekuaavéva apytépe jaguereko: tukaꞌẽ, kuãirũ kañy, tevi trápo, valíta, tikichuéla; partído; calesita, carrera vosa, kambuchi jejoka, páila jeheréi, tata ári jehasa, yvyrasỹi, tóro ñemoñarõ, toro kandil ha ambuéva.

3.4. Vyꞌarã marangatúva (fiestas patronales). Koꞌápe oĩ 6 jasyteĩ: Reyes Magos; 21 jasyteĩ: Ñandejára Guasu, Pirĩvevúipe; 2 jasykõi: La Candelaria, Kapiꞌatãme; 3 jasykõi: San Blas, Pirivevui ha Itápe; 3 jasypo: kurusu ára; 24 jasypoteĩ: San Juan ára; 10 jasyapy: San Lorenzo, Kyꞌỹindy ha San Lorenzo-pe; 1 jasypateĩ: Todos los Santos, 2 jasypateĩ: día de los difuntos, 8 jasypakõi: Tupãsy Kaꞌakupe; 21 jasypakõi: Santo Tomás, Paraguarípe; ha 24 jasypakõi: Tupãraꞌy arareñói.

Remove ads

Manduꞌapy

Ohaíva David Galeano Olivera (GUARANI ÑEꞋẼTE HA ARANDU ANAMANDAJE)

KUATIAÑE'ẼITA (BIBLIOGRAFÍA)

Aguilera Jiménez, Domingo. Ñe'ẽnga, Dichos populares paraguayos. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1996. 259p.
Beals, Ralph; y Hoijer, Harry. Introducción a la antropología. Los Angeles, Estados Unidos: Aguilar, 1992. 776p.
Bejarano, Ramón César. Karai vosa. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Toledo, 1982. 144p.
Bertoni, Moisés. La civilización Guarani. 3 tomos. Puerto Bertoni, Paraguay: Imprenta y edición “Ex Silvis”, 1927.
Cadogan, León. Ayvu rapyta. Textos míticos de los Mbya Guarani del Guaira. Paraguaýpe, Paraguay: Ceaduc-Cepag, 1992. 321p.
Cardozo Ocampo, Mauricio. Mundo folklórico paraguayo. 3 tomos. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Cuadernos Republicanos, 1989.
Colmán, Narciso R. Ñande ypykuéra. Nuestros antepasados o génesis de la Raza. Paraguaýpe, Paraguay: Imprenta El Arte, 1929. 277p.
De Carvalho Netto, Paulo. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1996. 413p.
De Guarania, Félix. De la sabiduría popular. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Arandurã, 2000. 87p.
Galeano Olivera, David A. Diferencias gramaticales entre el Guarani y el Castellano: estudio contrastivo y su incidencia en la educación. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 1999. 92p.
Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Irundyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2001. 150p.
Galeano Olivera, David A. Guarani Rayhupápe Mbohapyha – ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saul, 2000. 320p.
Galeano Olivera, David A. Jakavere ypykue (15 káso ñemombe'u). Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 87p.
Galeano Olivera, David A. Káso Ñemombe'u. Paraguaýpe, Paraguay: Centro Reprográfico Saúl, 1999. 97p.
Galeano Olivera, David A. Pukarãmeme. Paraguaýpe, Paraguay: Zada Ediciones, 2007. 120p.
Galeano Olivera, David A. Pukarãntevoi. Paraguaýpe, Paraguay: Zada Ediciones, 2007. 120p.
González Torres, Dionisio. Catálogo de plantas medicinales (y alimenticias y utiles) usadas en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 460p.
González Torres, Dionisio. Cultura Guarani. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1991. 269p.
González Torres, Dionisio. Folklore del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Comuneros S.A., 1980. 612p.
González Torres, Dionisio. Toponimia Guarani (y orígen e historia de pueblos) en Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: Editora Litocolor S.R.L., 1994.199p.
Guasch, Antonio y Ortíz, Diego. Diccionario Castellano-Guarani Guarani-Castellano. Paraguaýpe, Paraguay: Cepag, 1991. 826p.
Meza, Miguelángel. Perurima rapykuere. Paraguaýpe, Paraguay: Ediciones Taller, 1985. 110p.
Miranda de Alvarenga, Alejandra Estelbina. Artesanías tradicionales del Paraguay. Paraguaýpe, Paraguay: A4 Diseños, 2001. 125p.
Miró Ibars, Margarita. Tembi'u rehegua. Reivindicación de la cultura culinaria Guarani-Paraguaya. Karapegua, Paraguay: 03 estudio ediciones, 1994. 137p.
Pangrazio, Miguel Angel. Arriéro pórte. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 126p.
Rolandi, Rubén. Kásos: ahendu, ahai. Paraguaýpe, Paraguay: Edisa, 1989. 124p.
Rolandi, Rubén. Opáicha oñemombe'u. Paraguaýpe, Paraguay: Editorial Don Bosco, 1994. 75p.
Romero Sanabria, Aníbal. Más paraguayo que la mandioca. Paraguaýpe, Paraguay: 1996. 143p.
Vera, Helio. En busca del hueso perdido. Paraguaýpe, Paraguay: RP ediciones, 1990. 242p.
Vera, Saro. El paraguayo, un hombre fuera de su mundo. Paraguaýpe, Paraguay: El lector, 1994. 230p.

Remove ads

Joajuha okapeguándi

Loading related searches...

Wikiwand - on

Seamless Wikipedia browsing. On steroids.

Remove ads