Իսուվա
From Wikipedia, the free encyclopedia
Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն պատմության ուսումնասիրության բնագավառում խեթական սեպագիր աղբյուրները շատ հաճախ մինչ այժմ մեզ հասած միակ գրավոր վկայություններն են այդ ժամանակաշրջանում գոյություն ունեցող պետական կազմավորումների քաղաքական, սոցիալական, էթնիկական և մշակութային պատմության ուսումնասիրության համար։ Վերջին շրջանում ավելի հաճախակի հայտնաբերվող և տպագրվող խեթական աղբյուրները, ավելի մեծ ծավալով տեղեկություններ են հայտնում մեզ Ք․ա․ II հազարամյակի մասին, երբեմն լրացնում կամ ամբողջովին փոխում են մեր ունեցած տեղեկությունները այդ շրջանում գոյություն ունեցող պետական կազմավորումների և պետականությունների վերաբերյալ[1]։ Մ․թ․ա․ XVI-XIII դդ․ խեթական սեպագրերը Վերին Եփրատի ավազանում հիշատակում են Խեթական թագավորության մերձակայքում գտնվող բազմաթիվ քաղաքական միավորներ, որոնք Խեթական թագավորության գոյության ամբողջ ընթացքում որոշակի՝ երբեմն շատ կարևոր, երբեմն էլ՝ անուղղակի առնչություն են ունեցել վերջինիս հետ։ Հիշատակվող պետականությունների շարքում մինչ այժմ գիտնականների կողմից առավել մեծ հետաքրքրության են արժանացել Հայասան և Իսուվան[2]։ Իսուվան (Išuwa[3] կամ or Išua[4] ) Հայկական լեռնաշխարհի արևմուտքում հիշատակվում է շուրջ մեկ հազարամյակ, որից հետո, շատ մասնագետների կարծիքով, այն շարունակում է գոյատևել նոր՝ Ծոփք ձևով։ Ցավոք, մենք մինչ այժմ, ինչպես այդ ժամանակաշրջանից մեզ հասած գրեթե բոլոր հատուկ անունների, այնպես էլ Իսուվայի դեպքում, չենք կարող տալ դրա ճշգրիտ արտասանությունը։ Սեպագրի վերծանման դեպքում մինչ այժմ մենք չունենք š/s-ս/շ –ի ճշգրիտ արտասանությունը (չնայած գիտնականների գերակշիռ մասը հակված է այն <ս> արտասանելուն), իսկ -wa վերջածանցը (հավանաբար անատոլիական վերջածանցը) բնորոշ է այդ ժամանակաշրջանի բազմաթիվ այլ տեղանունների և հատուկ անունների՝ Hašuwa, Pahhuwa, Šapinuwa, Šakdunuwa, Pirwa և այլն։ Իսուվայի մասին տեղեկությունները սկիզբ են առնում XVII դարից՝ հասնելով մինչև VII դարը։ Բացի խեթական սեպագիր վկայություններից, Իսուվայի մասին մենք հիշատակություններ ունենք նաև ուրարտական և ասորեստանյան աղբյուրներում։ Համեմատաբար ավելի հստակ տեղեկություններ Իսուվայի մասին մեզ հասել է խեթական թագավոր Թուդխալիյաս III-ի (մոտ XV-XIV դդ) ժամանակաշրջանին վերաբերող սեպագիր աղբյուրներից։ Իսուվան գտնվում էր Եփրատի և Արածանիի միախառնման շրջանում և իր գոյության ամբողջ ընթացքում Խեթական թագավորության կարևոր հենակետն էր արևելքում։ Հաշվի առնելով իր զբաղեցրած կարևոր ռազմավարական դիրքը՝ Իսուվան լուրջ տեղ է զբաղեցրել Առաջավոր Ասիայում, հատկապես Ք․ա․ XVII- XIII դարերի ընթացքում՝ սկզբում գտնվելով Խեթական թագավորության և խուրրիական Միտաննի-Խանիգալբատ, ապա՝ Խեթական թագավորության և Ասորեստանի շահերի բախման կենտրոնում։ Իսուվան, համեմատած Խեթական թագավորության իշխանության ներքո գտնվող մնացած պետականությունների՝ անհամեմատ ավելի բարձր դիրք և ավելի մեծ արտոնություններ ուներ։ Խեթական արքա Մուվատալիից մեզ հասած ՝ "Խաթթիի բոլոր աստվածներին" ուղղված աղոթքում կայծակի աստծո հիշատակումը Իսուվայի աստվածների ցանկից, որտեղ Իսուվայի աստվածները հանդես են գալիս ինքնուրույն՝ Խեթական թագավորության մյուս շրջանների աստվածներից առանձին, ևս վկայում է Իսուվայի զբաղեցրած բավականին բարձր դիրքի մասին[5] ։ Այդ շրջանից մեզ հասած բազմաթիվ այլ պետական կազմավորումների համեմատ՝ Իսուվան ավելի լավ է ուսումնասիրված, չնայած, դրա մասին տեղեկություն պարունակող գրավոր աղբյուրների սղության կամ մեծ մասի վնասվածության և թերի լինելու պատճառով մենք մինչև այսօր չունենք Իսուվայի պատմության ամբողջական պատկերը։ Բազմաթիվ հարցեր կապված Իսուվայի բնակչության, տնտեսության, կառավարման համակարգի, դինաստիայի, կրոնի և այլն, դեռևս բավականին թերի են։
Այս հոդվածը կարող է վիքիֆիկացման կարիք ունենալ Վիքիպեդիայի որակի չափանիշներին համապատասխանելու համար։ Դուք կարող եք օգնել հոդվածի բարելավմանը՝ ավելացնելով համապատասխան ներքին հղումներ և շտկելով բաժինների դասավորությունը, ինչպես նաև վիքիչափանիշներին համապատասխան այլ գործողություններ կատարելով։ |