Խեթեր
From Wikipedia, the free encyclopedia
Խեթեր, հաթթեր, քաթեր, խաթթեր, հնագույն Հայ ժողովուրդ Մերձավոր Արևելքում։
Այս հոդվածը կարող է վիքիֆիկացման կարիք ունենալ Վիքիպեդիայի որակի չափանիշներին համապատասխանելու համար։ Դուք կարող եք օգնել հոդվածի բարելավմանը՝ ավելացնելով համապատասխան ներքին հղումներ և շտկելով բաժինների դասավորությունը, ինչպես նաև վիքիչափանիշներին համապատասխան այլ գործողություններ կատարելով։ |
Ուշադրություն, այս հոդվածը կամ հոդվածի բաժինը փաստերի և տեղեկությունների ճշտման կարիք ունի։ Քննարկման էջում պետք է լրացուցիչ բացատրություններ լինեն |
Գիտնականների մեծ մասի պնդմամբ III հազարամյակում Փոքր Ասիայի տարածքը բնակեցված է եղել հնդեվրոպական նախալեզվի կրող ժողովուրդներով՝ խաթթերով[1], ապա՝ խեթերով։ Որպես խեթերի քաղաքակրթության գոյության ապացույց ավելի ուշ խեթական աղբյուրներում հանդես են գալիս նախահնդեվրոպական լեզվով մեզ հասած մի քանի աղբյուրներ (հիմնականում կրոնա-ծիսական բնույթի), որտեղ խեթերի լեզվով հանդես է գալիս hattili –(գրավոր տարբերակով՝ խաթթիից) տերմինը։ Մի շարք աղբյուրներում հանդես են գալիս խաթթերից հայտնի աստվածությունների անուններ ու տեղանուններ[2]։
Ոչ վաղ անցիալում, երբ հիմնարար ներդրումներ ու հաջողություններ կային Բրոնզե դարի քաղաքակրթությունների, բնակչության տեղաշարժերի, մշակույթի և այլ բագավառների պատմության ուսումնասիրության շրջանակներում՝ Միջագետք, Եգիպտոս և այլն, խեթերը համարվում էին այդ շրջանից հայտնի մի ինչ-որ փոքրիկ ցեղային միություն։ Սակայն, աստիճանաբար, հայտնաբերված գրավոր աղբյուրների արդյունքում պատկերը էապես փոխվեց․ այժմ մենք գիտենք, որ խեթերն ու Խեթական թագավորությունը Ուշ բրոնզի դարի ամենաազդեցիկ ուժերից մեկն էին, որը ժամանակի հզորագույն կայսրությունների ( Եգիպտոս, Միտաննի, Ասորեստան ) վտանգավոր մրցակիցն էր Ք․ա․ II հազարամյակում և շատ հաճախ գերիշխող դիրք ուներ նրանց հանդեպ։
Խեթական թագավորությունը հիմնադրվել է XVII դարի սկզբներին կամ փոքր-ինչ ավելի ուշ (ամենայն հավանականությամբ)։ Նրա մայրաքաղաքը համարվում էր Հաթթուսասը ( Hattusa, Hattusas ), ներկայիս Թուրքիայի մայրաքաղաք Անկարայից 150 կմ հեռավորության վրա գտնվող տարածքը՝ Բողազքյոյ հնավայրը։ Թագավորությունը գոյատևեց 4․5- 5 դար։
Խեթական թագավորության բնակչության հիմնական տարրը եղել է հնդեվրոպական լեզվաընտանիքին պատկանող լեզուներով խոսող բնակչությունը[3], իսկ խեթերի մշակույթն ու կրոնը, աստվածների բազմազանությունը՝ Հին աշխարհի ամենայուրօրինակ երևույթներից մեկն է[4]։
Խեթական թագավորության տարածքում իրականացվող առաջին հնագիտական պեղումների արդյունքում՝ 1906, 1907, 1911 և 1912 թթ․ հնագետ պատմաբաններին հաջողվեց գտնել մոտավորապես 10000 սեպագիր աղյուսներ, որոնք վերաբերում էին խեթական թագավորության ամենատարբեր բնագավառներին՝ կրոնականից մինչև միջթագավորական պայմանագրեր, ինչպես նաև պեղումների արդյունքում սեպագիր տեքստերից բացի հայտնաբերվել են մի շարք կնիքներ ու դրոշմանիշեր[5]։ Այսօր (2015) մենք ունենք մոտավորոպես 24․000 սեպագիր աղյուսներ, տարբեր չափերի, որոնց հիմնական մասը հայտնաբերված է մայրաքաղաք Հաթթուսասում (Բողազքյոյ)։
Ինչ վերաբերում է խեթական թագավորության կործանմանն ու փլուզմանը, ապա սույն հարցի շուրջ ևս կարելի է ծավալվել բավականին երկար, սակայն ի վերջո դեռևս չենք հանգի մի տեսակետի, որին կողմ կլինեն այս բնագավառի ուսումնասիրողների գոնե մեծ մասը։ Մեզ հայտնի խեթական վերջին արքան Սուպիլուլիումաս II-ն է, որի թագավորության սկիզբը դնում ենք մոտավորապես 1207 թվականից սկասած՝ չունենալով կոնկրետ ավարտի տարեթիվ։ Սկզբնական շրջանում անգամ Սուպիլուլիումասի մասին մենք ունեինք բավականին սուղ տեղեկություններ, որոնք, սակայն, լրացվեցին բոլորովին վերջերս հայտնաբերված նոր սեպագրերից քաղված նյութերով, որոնք ևս որևէ հստակություն չմտցրեցին Խեթական թագավորության անկման պատմության լուսաբանման մեջ։
Չնայած կոնկրետ տեղեկությունների բացակայության փաստի, այնուամենայնիվ պարզ է, որ արդեն XII դարում խեթական թագավորության մի զգալի մասում խեթական թագավորությունը արդեն գոյություն չուներ՝ զիջելով իր տեղը մի շարք մեծ ու փոքր այլ պետական կազմավորումներին։ Սա արդեն վկայում է թագավորության մի քանի մեծ ու փոքր թագավորությունների տրոհման մասին։ Բնականաբար, հաշվի առնելով ապստամբական բազմաթիվ օրինակներն ու ընդհանրապես, այդ ժամանակաշրջաում գոյություն ունեցող թագավորությունների պատմության օրինակները, պարզ է, որ Խեթական թագավորությունում ևս այդ շրջանում պետք է հանդես գային ուժեղ ապստամբ հպատակներ, որոնք սկիզբ պետք է դնեին թագավորության անկմանը։ Դեռևս Ք․ա․ XIII դարում նկատում ենք, որ խեթական թագավորության արքաները դժվարությամբ էին դիմակայում հպատակ ապստամբների հակախեթական գործողուոթյուններին, որոնք էլ, իրենց հերթին, օգնություն էին գտնում խեթական թագավորության թշնամի թագավորությունների կողմից։ Բնականաբար, ստեղծված պայմաններում արտաքին նոր նվաճումների մասին խոսք լինել չի կարող։ Մի շարք խեթագետներ գտնում են, որ խեթական թագավորության փաստացի անկումը դրվել է Խաթթուսիլիս III-ի ժամանակ, երբ Փոքր Ասիայի հարավում ստեղծվում է արտակարգ լիազորություններով օժտված Թարխունտասսայի քույր պետությունը, որի հետ հետագայում խեթերը շարունակաբար թշնամական հարաբերությունների մեջ էին։ Ինչևէ, թագավորության անկումը շարունակում է մնալ գիտնական պատմաբանների ուշադրության կենտրոնում այնպես, ինչպես թագավորության հիմնադրումն ու բազմաթիվ այլ հարցեր կապված խեթերի հետ։