Չիտա

Չիտա, քաղաք Ռուսաստանի Արևելյան Սիբիրում։ Անդրբայկալյան երկրամասի և Չիտինյան շրջանի վարչական կենտրոն։ Կազմում է «քաղաք Չիտա» մունիցիպալ կազմավորումը։

Քաղաք
Չիտա
Чита
Դրոշ Զինանշան
1920—1922 թվականներին այստեղ էր տեղակայված Հեռավոր Արևելյան հանրապետության կառավարության շենքը
Երկիր	Ռուսաստան
Երկրամաս	Անդրբայկալյան երկրամասԱնդրբայկալյան երկրամաս
Շրջան	Չիտայի քաղաքային շրջան
Համայնք	Chita Urban Okrug?[1]
Քաղաքապետ	Անատոլի Դմիտրիևիչ Միխալյով
Հիմնադրված է	1653 թ.
Առաջին հիշատակում	1687
Այլ անվանումներ	Պլոտբիշչե, Պլոտի, Չիտինյան Սլոբոդա
Տվյալ կարգավիճակում	1851 թվականից
Մակերես	534 կմ²
ԲԾՄ	650 մ
Բնակչություն	335 760 մարդ (2014)
Տեղաբնականուն	չիտացի
Ժամային գոտի	UTC+8, ամառը UTC+9
Հեռախոսային կոդ	3022
Փոստային ինդեքս	672000
Փոստային դասիչ	672000
Ավտոմոբիլային կոդ	75, 80
պաշտոնական կոդ	76401
Պաշտոնական կայք	admin.chita.ru
Չիտա (Ռուսաստան)
Չիտա Վիքիպահեստում

Բնակչությունը 335 760 է։ Տեղակայված է բլուրների ստորին հովտում, Չիտա գետի ափին, Ինգոդա գետի թափվելու վայրում։ Կլիման խիստ մայրցամաքային է։

Արդյունաբերության հիմնական ճյուղերն են էներգետիկան և սննդամթերքի արտադրությունը^[2]։ Տրանսպորտային հանգույցը Տրանսսիբիյան մայրուղին է և «Բայկալ» ու «Ամուր» պետական նշանակության ավտոմայրուղիները, Կադալա միջազգային օդանավակայանը։

Հիմնվել է 1653 թվականին Պյոտր Իվանովիչ Բեկետովի կողմից որպես Ինգոդինյան ձմեռանոց։ 1851 թվականին քաղաքի կարգավիճակ է ստացել։ 1920-1922 թվականներին եղել է Հեռավոր Արևելյան հանրապետության մայրաքաղաք։ 1926 թվականից մինչև 1930 թվականը եղել է նորակազմ Չիտինյան շրջանի մայրաքաղաքը։ 1930 թվականի հուլիսի 30-ից ստացել է քաղաքի կարգավիճակ, ապա մտնելով Արևելյան-Սիբիրյան երկրամասի կազմի մեջ՝ բաժանվել է՝ մինչև 1937 թվականի սեպտեմբերի 26-ը կիսված լինելով երկու շրջանի։ Մինչև 2008 թվականի փետրվարի 29-ը նույնանուն մարզի մայրաքաղաքն էր։ Իսկ 2008 թվականի մարտի 1-ին մարզը վերանվանվեց Անդրբայկալյան երկրամաս։ Մինչև 2010 թվականը եղել է Սիբիրյան զինվորական շրջանի գլխավոր գրասենյակի տեղակայման վայրը։

1862 թվականի նախագծի համաձայն՝ քաղաքի պատմական կենտրոնը պահպանել է փողոցների ուղղանկյուն ցանցը։ Մինչհեղափոխական շրջանի հուշարձանների մեջ են մտնում. XVIII դարի վերջին կառուցված «դեկաբրիստների եկեղեցին», XX դարի սկզբին վաճառականների համար կառուցված բազմաթիվ քարե և փայտե տներ։

Անվանումը

«Չիտա» տեղանունը գալիս է Չիտա գետի հիդրոնիմից։ Բայց դեռ վիճում են այն մասին, թե ինչ է նշանակում չիտա բառը։ Տարբեր ժամանակներում և տարբեր աղբյուրներում քաղաքը տարբեր կերպ են անվանել։

Ամենայն հավանականությամբ, չիտա բառը տեղական լեզուներից մեկից է։ Առավել տարածված է օրոքենյան չիտա բառը ՝ «կեչի կեղևի գորգ», որը կարելի է ենթադրել, որ Չիտա գետի հովտում ինչ – որ տեղ կար հատուկ որակի կեչի կեղև։ Նույնիսկ չաթա կամ չաթալա բառը նշանակում է «կավ», դրանք նշանակում են նաև ցեխ (ափին), թերթաքար, ածուխ։ Միևնույն ժամանակ, ցեխը ոչ միայն շատ բարձրորակ է, այլև ավելի կապույտ գույն ունի, և «կապույտ» -ը Evenki- ում հնչում է ինչպես չատուրին և չատումա։ Գոյություն ունի նաև չատե բառը. Ույղուրերենի չիտում կա մի բառ, որն օգտագործվել է ույղուրների կառուցած բերդերը նկարագրելու համար։ Uամանակակից ույղուրական լեզվով չիտա նշանակում է «բնակավայր»։

Ենթադրություն կա նաև, որ Չիտան անձի անուն է։ Այսպիսով, տեղեկություններ կան 1777-1799 թվականների նամակի մասին, որն ուղղված էր իշխան Չիտու Մատուգանովին, բայց Չիտա հեդրոնիմը հայտնի է 17-րդ դարի երկրորդ կեսի գրականության մեջ։ Բացի այդ, այս վարկածը չի զուգորդվում այդ ժամանակների տեղական հավատալիքների հետ, ըստ որի ՝ մահվանից հետո անձի անունը փորձել են չարտասանել ։

Տնտեսություն

Արդյունաբերություն

Եթե նայեք Չիտա գետի վերին հոսքին, ապա Յումուրչենի մոտ (Վիտիմի աջ վտակը) նույն լեռան վրա, ինչ Չիտայի ակունքը, հյուսիս-արևմտյան կողմում կա վտակ, որը կոչվում է Չիտնաք։ Այս հիմքի վրա կա մի տարբերակ, որ գետի անվան ծագումը պետք է որոնել դրա վերին հոսանքի հետ կապված։ Գերիշխող արդյունաբերությունը էներգիան է, որի ներկայացուցիչը Չիտայում TGK-14 ընկերությունն է, որն իր մեջ ներառում է, ի միջի այլոց, Chita CHP-1 և Chita CHP-2: Կար նաև մեքենաշինական գործարան, որը 1957-ից զբաղվում էր կոմպրեսորների, կոմպրեսորային կայանների և սառնարանային սարքավորումների արտադրությամբ և մատակարարմամբ։ 2017-ին գործարանը դադարեց գոյություն ունենալ։

Նաև խորհրդային շրջանում լավ զարգացած էր Կտորեղենի գործարանը կամ KSK: Դրա շինարարությունը սկսվել է անցյալ դարի 1960-ականներին։ Շինության տարածքը հսկայական է ՝ 25 հա։ Ձեռնարկությունն արտադրում էր բրդյա թել և գործվածք, որոնք արտահանվում էին ԽՍՀՄ 150 քաղաքներ, ինչպես նաև Իտալիա, Աֆղանստան, Կորեա, Մոնղոլիա և Հունգարիա։ Գործարանը արագ զարգացավ, ուստի 1971-ին շահագործման հանձնվեց ֆրանսիական, ճապոնական և իտալական արտադրության շուրջ 605 ջուլհակ։ 1976-ին KSK- ն սկսեց արտադրել այն ժամանակ հայտնի «Շկոլնայա», «Լետո», «Վիոլա» և «Տվեր» գործվածքներ։ Գործարանում անխոնջ աշխատում էր շուրջ 5 հազար մարդ, իսկ մի փոքր ուշ KSK- ն դարձավ Չիտա Չեռնովսկի շրջանի քաղաքաստեղծ ձեռնարկությունը։ 1990 թվականից ի վեր արտադրության ծավալները կտրուկ անկում ապրեցին և շարունակեցին նվազել մինչև 1997 թվականը։ 2001 թ.-ին լուծարվեց կեղտաջրերի գործարանը։

Անտիպիխայում, Չիտայի արվարձանում, սիլիկատային գործարան է գործում 1965 թվականից, գործում են նաև կերամիկական գործարան, երկաթբետոնե արտադրանքի գործարան, տնաշինական գործարան և կահույքի գործարան։ 2009-ի նոյեմբերին ստեղծվեց Տրանս-Բայկալ ավտոմոբիլային գործարանը (Պաշտպանության նախարարության 88-րդ կենտրոնական ավտոմեքենաների նորոգման գործարանի հիման վրա), որը մինչ 2018 թվականը արտադրում էր Guran-2318 միկրոբեռնիչները տարբեր փոփոխություններով (ջերմային ֆուրգոն, ինքնաթափ և տափակ բեռնատար)։

Տրանսպորտ

Չիտան երկաթուղային խոշոր կենտրոն է տրանսսիբիրյան երկաթուղու վրա։ Քաղաքի շրջանի ներսում կան տաս կայարան և կանգառներ (արևմուտքից արևելք)։ Չիտայում տեղակայված է Տրանս-Բայկալ երկաթուղու վարչակազմը, որը վերահսկում է երթևեկությունը Տրանս-Բայկալի երկրամասի և Ամուրի շրջանի տարածքում (գծերի ընդհանուր երկարությունը 3400 կմ է)։

Վարչական և քաղաքական կառուցվածք

Վարչական բաժանում

Չիտա քաղաքը բաժանված է 4 վարչական շրջանի ՝ Ժելեզնոդորոժնի, Ինգոդինսկի, Կենտրոնական, Չեռնովսկի։ Չիտայում կա 785 փողոց (ներառյալ պողոտաները, հրապարակները, միկրոշրջանները, մայրուղիները, գծերը և այլն)։

Իշխանություններ

Քաղաքի (քաղաքային թաղամաս) տեղական ինքնակառավարման մարմինների կառուցվածքն է.

1. Քաղաքային շրջանի դումա, 2. քաղաքային շրջանի ղեկավար, 3. քաղաքային թաղապետարան, 4. Քաղաքային շրջանի վերահսկիչ և հաշվային պալատ, 5. Քաղաքային շրջանի գների և սակագների կարգավորման վարչություն։

Զինանշան

Չիտա քաղաքի զինանշանը հաստատվել է 1913 թվականի ապրիլի 26-ին կայսր Նիկոլայ II- ի կողմից և վերականգնվել է Չիտայի վարչակազմի ղեկավարի որոշմամբ ՝ 1994 թվականի օգոստոսի 30-ին։

Գործունեություն

2004 թվականից ի վեր Չիտայում անցկացվում է «Տրանսբայկալիայի երիտասարդ տաղանդներ» ժամանակակից խորեոգրաֆիայի ամենամյա փառատոնը, որին մասնակցում են Անդրբայկալի երկրամասի բալետմայստերները և պարային խմբերի անդամներ։

2011 թվականից ի վեր քաղաքում ամեն տարի անցկացվում է «Տրանս-Բայկալ» միջազգային կինոփառատոնը։

2014 թվականի հուլիսի 2-ից 7-ը Չիտան դարձավ «Շանհայի համագործակցության կազմակերպության երկրների ուսանողական գարուն - 2014» միջազգային փառատոնի մայրաքաղաք։ Քաղաք են այցելել ՇՀԿ անդամ 14 երկրների և նրանց գործընկերների (Չինաստան, Մոնղոլիա, Ուզբեկստան, Տաջիկստան, Ղազախստան, Ղրղըզստան, Հնդկաստան, Շրի Լանկա, Աֆղանստան, Թուրքիա, Բելառուս, Վենեսուելա, Իրան, Պակիստան) և 32 պատվիրակություններ Ռուսաստանի Դաշնության մարզերից։ Մասնակիցների ընդհանուր թիվը շուրջ 4 հազար էր։

2015 թվականին Չիտան հյուրընկալել էր նաև «-արնիցա» համառուսաստանյան ռազմահայրենասիրական խաղի մասնակիցներին, որը համընկնում էր Հայրենական մեծ պատերազմում տարած հաղթանակի 70-ամյակի հետ։ «Arnարնիցա» խաղը, որի փորձն արդեն ունի քաղաքում, անցկացվեց Չիտայում ՝ «Շանհայի համագործակցության կազմակերպության երկրների ուսանողական գարուն - 2014» փառատոնի շրջանակներում։ «Arnարնիցա - 2015» -ի անցկացման վայր ընտրելիս միաձայն ընտրվեց Անդրբայկալիայի մայրաքաղաքի թեկնածությունը։

Քաղաքի պատվին անվանակոչվել են հետևյալները. «Չիտա» չոր բեռնատար նավ (1973), B-260 սուզանավը Խաղաղ օվկիանոսի նավատորմի կազմում (2006)։

Կրթություն և գիտություն

Քաղաքն ունի 43 միջնակարգ դպրոց, 2 կրտսեր դպրոց, բազմամասնագիտական լեզվի մարզադահլիճ, բազմամասնագիտական գիմնազիա, դպրոց ՝ գերմաներենի խորացված ուսումնասիրությամբ, դպրոց ՝ անգլերեն լեզվի խորացված ուսումնասիրությամբ, տարածաշրջանային կուրսանտների գիշերօթիկ դպրոց, և ճեմարան ՝ շնորհալի երեխաների գիշերօթիկ։

ԶԼՄ-ներ

Ռուսաստանի 75 խոշոր քաղաքների ԶԼՄ-ների վարկանիշում Չիտան զբաղեցրեց 54-րդ տեղը `հասարակական-քաղաքական տպագիր լրատվամիջոցների շաբաթական համընդհանուր շրջանառության (256,380 օրինակ) և 59-րդ տեղը` «ոչ պետական լրատվամիջոցների հասանելիության» տեսանկյունից։

Բնակչություն

Բնակչության թվաքանակը
1820[3]	1851[4]	1853[4]	1856[5]	1860[6]	1863[4]	1890[4]
300	↗659	↗727	↗900	↗3019	↗3140	↗7049
1897[7]	1900[8]	1902[9]	1908[10]	1913[5]	1923[5]	1926[11]
↗12 000	↘11 520	→11 520	↗43 000	↗77 400	↘57 000	↗61 526
1931[12]	1933[13]	1939[14]	1956[15]	1959[16]	1962[5]	1967[5]
↘59 979	↗81 900	↗102 620	↗162 000	↗171 816	↗185 000	↗203 000
1970[17]	1973[5]	1975[18]	1976[19]	1979[20]	1982[21]	1985[22]
↗241 364	↗267 000	↗290 000	→290 000	↗302 577	↗321 000	↗344 000
1986[19]	1987[23]	1989[24]	1990[25]	1991[19]	1992[19]	1993[19]
↗347 000	↗349 000	↗365 754	↘327 000	↗376 000	↗377 000	↘369 000
1994[19]	1995[22]	1996[22]	1997[26]	1998[22]	1999[27]	2000[28]
↘367 000	↘319 000	↘318 000	↗320 000	↘313 000	↗314 300	↘309 900
2001[22]	2002[29]	2003[5]	2004[30]	2005[31]	2006[32]	2007[33]
↘303 300	↗316 643	↘316 600	↘312 100	↘308 500	↘306 200	↘305 800
2008[34]	2009[35]	2010[36]	2011[37]	2012[38]	2013[39]	2014[40]
↗306 100	↗307 081	↗324 444	↘323 900	↗327 423	↗331 346	↗335 760
2015[41]	2016[42]	2017[43]	2018[44]	2019[45]
↗339 453	↗343 511	↗347 088	↗349 005	↗349 983

Ծանոթագրություններ

1. OKTMO (ռուս.)
2. Комплексная программа социально-экономического развития городского округа «Город Чита» на 2008—2022 годы, Չիտա 27, էջեր 27 — 27 էջ։
3. В начале 1820-х годов. Константинов А. В., Константинова Н. Н. История Забайкалья (с древнейших времен до 1917 года). — Чита: Издательство ЗабГПУ, 2002. — 248 с. — 10 000 экз. — ISBN 5851582170
4. Константинов А. В., Константинова Н. Н. История Забайкалья (с древнейших времен до 1917 года). — Чита: Издательство ЗабГПУ, 2002. — 248 с. — 10 000 экз. — ISBN 5851582170
5. «Народная энциклопедия «Мой город». Чита». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-11-10-ին. Վերցված է 2013-11-10-ին.
6. В источнике: 1860-е года. Константинов А. В., Константинова Н. Н. История Забайкалья (с древнейших времен до 1917 года). — Чита: Издательство ЗабГПУ, 2002. — 248 с. — 10 000 экз. — ISBN 5851582170
7. «Российский статистический ежегодник. 2011 год». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-05-26-ին. Վերցված է 2016-05-26-ին.
8. На конец XIX века. Константинов А. В., Константинова Н. Н. История Забайкалья (с древнейших времен до 1917 года). — Чита: Издательство ЗабГПУ, 2002. — 248 с. — 10 000 экз. — ISBN 5851582170
9. Энциклопедия Забайкалья. Электронный ресурс
10. порядка 43000 человек. Константинов А. В., Константинова Н. Н. История Забайкалья (с древнейших времен до 1917 года). — Чита: Издательство ЗабГПУ, 2002. — 248 с. — 10 000 экз. — ISBN 5851582170
11. Список населенных мест Дальневосточного края По материалам Всесоюзной переписи населения 17 декабря 1926 года и Приполярной переписи 1926-1927
12. Административно-территориальное деление Союза ССР : [Районы и города СССР на 1931 год]. — Москва: Власть советов, 1931. — XXX, 311 с.
13. Административно-территориальное деление Союза ССР. На 15 июля 1934 года.
14. «Всесоюзная перепись населения 1939 года. Численность городского населения СССР по городским поселениям и внутригородским районам» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2013-12-24-ին. Վերցված է 2013-11-30-ին.
15. «Народное хозяйство СССР в 1956 г. (Статистический сборник). Государственное статистическое издательство. Москва. 1956». Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013-10-26-ին. Վերցված է 2013-10-26-ին.
16. «Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Демоскоп Weekly. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-05-28-ին. Վերցված է 2013-09-25-ին.
17. «Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Демоскоп Weekly. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-09-29-ին. Վերցված է 2013-09-25-ին.
18. Российский статистический ежегодник, 1998 год
19. «Российский статистический ежегодник. 1994». Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016-05-18-ին. Վերցված է 2016-05-18-ին.
20. «Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Демоскоп Weekly. Արխիվացված օրիգինալից 2021-11-07-ին. Վերցված է 2013-09-25-ին.
21. Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)
22. «Российский статистический ежегодник. Госкомстат, Москва, 2001». Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015-05-12-ին. Վերցված է 2015-05-12-ին.
23. Народное хозяйство СССР за 70 лет : юбилейный статистический ежегодник : [арх. 28 Հունիսի 2016] / Государственный комитет СССР по статистике. — Москва : Финансы и статистика, 1987. — 766 с.
24. «Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2011-09-26-ին.
25. Российский статистический ежегодник.2002 : Стат.сб. / Госкомстат России. – М. : Госкомстат России, 2002. – 690 с. – На рус. яз. – ISBN 5-89476-123-9 : 539.00.
26. «Российский статистический ежегодник. 1997 год». Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016-05-22-ին. Վերցված է 2016-05-22-ին.
27. «Российский статистический ежегодник. 1999 год». Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016-06-14-ին. Վերցված է 2016-06-14-ին.
28. «Российский статистический ежегодник. 2000 год». Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016-06-13-ին. Վերցված է 2016-06-13-ին.
29. «Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-03-ին.
30. «Российский статистический ежегодник. 2004 год». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-06-09-ին. Վերցված է 2016-06-09-ին.
31. «Российский статистический ежегодник, 2005 год». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-05-09-ին. Վերցված է 2016-05-09-ին.
32. «Российский статистический ежегодник, 2006 год». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-05-10-ին. Վերցված է 2016-05-10-ին.
33. «Российский статистический ежегодник, 2007 год». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-05-11-ին. Վերցված է 2016-05-11-ին.
34. «Российский статистический ежегодник, 2008 год». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-05-12-ին. Վերցված է 2016-05-12-ին.
35. «Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2015-05-18-ին. Վերցված է 2014-01-02-ին.
36. «Перепись населения 2010. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений» (ռուսերեն). Федеральная служба государственной статистики. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-09-06-ին. Վերցված է 2013-ին.
37. «Города с численностью населения 100 тысяч человек и более на 1 января 2011 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-05-08-ին. Վերցված է 2016-05-08-ին.
38. «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2013-05-16-ին. Վերցված է 2014-05-31-ին.
39. «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года» (ռուսերեն). М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат. 2013. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-10-12-ին. Վերցված է 2013-11-16-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ location (link)
40. «Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2014-08-10-ին. Վերցված է 2014-08-02-ին.
41. «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2015-08-06-ին. Վերցված է 2015-08-06-ին.
42. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
43. «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года». 2017-07-31. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-07-31-ին. Վերցված է 2017-07-31-ին.
44. «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-07-26-ին. Վերցված է 2018-07-25-ին.
45. «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года». Վերցված է 2019-07-31-ին.

Գրականություն

• Լոբանով Վ. Գ. Հին Չիտա, Չիտա, 2001

Արտաքին հղումներ

• Չիտա քաղաքի պաշտոնական կայքը Արխիվացված 2017-11-04 Wayback Machine (ռուս.)
• Անգլիացիների կյանքը Չիտայում, 2005-2006
• Հին Չիտա, տարածաշրջանային պատմության կայք (ռուս.)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Չիտա» հոդվածին։