Սաուդյան Արաբիայի միջուկային ծրագիր

Սաուդյան Արաբիայի միջուկային ծրագիր, պաշտոնական և հասարակական տեսակետից Սաուդյան Արաբիան եղել է Մերձավոր Արևելքում միջուկային զենքի հակառակորդը, որը ստորագրել է Միջուկային զենքի չտարածման մասին պայմանագիրը և հանդիսանում է միջուկային զենքից զերծ պահանջող երկրների կոալիցիայի անդամ գոտի Մերձավոր Արևելքում^[1][2]։ Միջուկային զենքի տարածման ուսումնասիրությունները Սաուդյան Արաբիան չեն ճանաչել որպես մտահոգության երկիր^[3]։ Միջուկային տեխնոլոգիաների IP3 International ընկերությունը ստեղծվել է 2016 թվականի հունիսին՝ միջուկային տեխնոլոգիան ԱՄՆ-ից Սաուդյան Արաբիա փոխանցելու համար։

Սաուդյան Արաբիայի միջուկային ծրագիր

Nuclear program 

Երկիր	Սաուդյան Արաբիա

Այնուամենայնիվ, տարիների ընթացքում ԶԼՄ-ներում տեղեկություններ են հայտնվել աշխարհից միջուկային զենք գնելու Սաուդյան Արաբիայի մտադրության մասին։ 2003թ.-ին գաղտնազերծված ռազմավարական փաստաթուղթը ներկայացնում էր Սաուդյան Արաբիայի կառավարության երեք հնարավոր տարբերակները՝ ձեռք բերել միջուկային զսպող միջոց, դաշնակցել և պաշտպանվել գոյություն ունեցող միջուկային երկրի հետ կամ փորձել համաձայնության գալ առանց միջուկային Մերձավոր Արևելքի։ ՄԱԿ-ի պաշտոնյաները և սպառազինության փորձագետները ենթադրում են, որ վերանայման պատճառը Միացյալ Նահանգների հետ հարաբերությունների հեռացումն է, Իրանի միջուկային ծրագրի վերաբերյալ մտահոգությունները և Իսրայելի վրա միջուկային զենքից հրաժարվելու միջազգային ճնշման բացակայությունը^[4]։

Միջուկային գործարք ԱՄՆ-ի հետ

2008 թվականի մայիսին Միացյալ Նահանգները և Սաուդյան Արաբիան ստորագրեցին փոխըմբռնման հուշագիր՝ որպես Միացյալ Նահանգների «Ատոմներ խաղաղության համար» ծրագրի մի մաս՝ խթանելու Սաուդյան Արաբիայի ջանքերը քաղաքացիական միջուկային ծրագրի համար։ Ծրագիրը չի նախատեսում միջուկային զենքի մշակման աջակցություն^[5][6]։

Պակիստանի ներգրավվածությունը

Պատմականորեն Պակիստանը և Սաուդյան Արաբիան ջերմ հարաբերություններ են ունեցել^[7]։ Պակիստանցի քաղաքագետներն ու պատմաբանները նշում են, որ սաուդյան հետաքրքրությունը միջուկային տեխնոլոգիայի նկատմամբ սկսվել է 1970-ականներին այն բանից հետո, երբ վարչապետ Զուլֆիկար Ալի Բհուտոն Սաուդյան Արաբիայի թագավորի հետ հրավիրեց Պակիստանի առաջատար տեսաբան ֆիզիկոսներին հանդիպմանը Լահորում Իսլամական համագործակցության 2-րդ համաժողովի շրջանակներում։ Այս հանդիպման ժամանակ Բհուտոն նշել է Իսրայելի և Հնդկաստանի միջուկային ծրագրերում ձեռք բերված առաջխաղացումները, որոնք նա ընդունել է որպես մուսուլմանական աշխարհին վախեցնելու փորձեր։

Համարվում է, որ Սաուդյան Արաբիան 1974 թվականից ի վեր հանդիսանում է Պակիստանի սեփական ինտեգրված ատոմային ռումբի նախագծի գլխավոր ֆինանսավորողը, որը հիմնադրվել է նախկին վարչապետ Զուլֆիկար Ալի Բհուտոյի կողմից։ 1980-ականներին ռազմական դրության գլխավոր ադմինիստրատոր և նախագահ գեներալ Զիա-ուլ-Հակը պետական այց կատարեց Սաուդյան Արաբիա, որտեղ նա ոչ պաշտոնապես ասաց թագավորին, որ «մեր ձեռքբերումները քոնն են»։ Այս համագործակցությունը, իբր, նպաստել է սոցիալիստ վարչապետ Բենազիր Բհուտոյի կողմից 1995 թվականին։

1998 թվականին պահպանողական վարչապետ Նավազ Շարիֆը գաղտնիորեն տեղեկացրել է Սաուդյան Արաբիային՝ նախքան զենքի գնելը լաբորատորիաներում միջուկային փորձարկումներ պատվիրելը լաբորատորիաներում, որոնք գտնվում են Պակիստանի Բելուջիստան նահանգի Չագայ հեռավոր վայրում^[7]։

2006 թվականի մարտին գերմանական Cicero ամսագիրը հայտնել է, որ Սաուդյան Արաբիան 2003 թվականից օգնություն է ստացել Պակիստանից միջուկային հրթիռներ և մարտագլխիկներ ձեռք բերելու համար։ Արբանյակային լուսանկարները ենթադրաբար բացահայտում են ստորգետնյա քաղաք, որոնք պարունակում են հրթիռներ Ալ-Սուլայիլում՝ մայրաքաղաք Էր-Ռիադից հարավ։ Պակիստանը հերքել է, որ օգնում է Սաուդյան Արաբիային իր միջուկային հավակնություններում^[8]։

2013-ին BBC-ն հաղորդում է բազմաթիվ աղբյուրներից օգտվելով, որ Սաուդյան Արաբիան ֆինանսավորել է Պակիստանում միջուկային զենքի մշակումը, և տարբեր աղբյուրներ նաև BBC Persian-ին ասել են՝ կապված Սաուդյան կառավարության համոզմունքի հետ, որ իրենք ի վիճակի են միջուկային զենք ձեռք բերել իրենց ցանկությամբ^[9][10][11]։

Չինա-Սաուդյան ատոմային համագործակցություն

2012 թվականի հունվարին Չինաստանի վարչապետ Վեն Ցզյաբաոն միջուկային էներգիայի վերաբերյալ փոխադարձ համագործակցության համաձայնագիր ստորագրեց Աբդուլլահ թագավորի հետ՝ վարչապետ Ցզյաբաոյի Մերձավոր Արևելք կատարած այցի ժամանակ^[12][13]։ Նման համագործակցության մանրամասները ամբողջությամբ չեն տրամադրվել կառավարության կողմից, սակայն Ատոմային և վերականգնվող էներգիայի գծով նախագահ Հաշիմ Յամանիի խոսքերով, թագավորությունը նախատեսում է մինչև 2030 թվականը 16 կոմերցիոն միջուկային էներգիայի ռեակտորներ^[14]։

Արաբական ծոցի արաբական երկրների հետ միջուկային ծրագրերի փոխանակում

Պարսից ծոցի արաբական երկրները նախատեսում էին սկսել իրենց համատեղ քաղաքացիական միջուկային ծրագիրը։ Բուշի վարչակազմի կնքված համաձայնագիրը նախատեսում էր համագործակցություն Արաբական Միացյալ Էմիրությունների և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների միջև, որով Միացյալ Նահանգները կվաճառեր ԱՄԷ միջուկային ռեակտորներ և միջուկային վառելիք։ ԱՄԷ-ն, ի պատասխան, կհրաժարվի իր քաղաքացիական միջուկային ծրագրի համար ուրանի հարստացման իրավունքից։ Ստորագրման ժամանակ այս համաձայնագիրը համարվում էր Պարսից ծոցում միջուկային զենքի տարածման ռիսկերը նվազեցնելու միջոց։ Այնուամենայնիվ, Դուբայում տեղակայված Պարսից ծոցի հետազոտական կենտրոնից Մուստաֆա Ալանին հայտարարել է, որ եթե Միջուկային զենքի չտարածման պայմանագիրը փլուզվի, միջուկային ռեակտորները, ինչպիսիք են ԱՄԷ-ին վաճառվելիք այս համաձայնագրով նախատեսված միջուկային ռեակտորները, կարող են ԱՄԷ-ին ճանապարհ տալ դեպի միջուկային զենք։, բարձրացնելով միջուկային զենքի հետագա տարածման ուրվականը։ 2007 թվականի մարտին Պարսից ծոցի համագործակցության խորհրդի վեց անդամներից բաղկացած արտաքին գործերի նախարարները հանդիպել էին Սաուդյան Արաբիայում՝ քննարկելու 2006 թվականի դեկտեմբերին համատեղ քաղաքացիական միջուկային ծրագրի շուրջ համաձայնեցված ծրագրերի առաջընթացը^[15][16]։

Վերջին զարգացումները

2011 թվականին արքայազն Թուրքի ալ-Ֆեյսալը, ով աշխատել է որպես Սաուդյան հետախուզության ղեկավար և ԱՄՆ-ում դեսպան, առաջարկել է, որ թագավորությունը կարող է դիտարկել միջուկային զենք արտադրելու հարցը, եթե հայտնվի Իրանի և Իսրայելի ատոմային զինանոցների միջև^[17]։ 2012 թվականին հաստատվեց, որ Սաուդյան Արաբիան անմիջապես կսկսեր իր միջուկային զենքի ծրագիրը, եթե Իրանը հաջողությամբ ստեղծի միջուկային զենք։ Նման հնարավորության դեպքում Սաուդյան Արաբիան կսկսի աշխատել բալիստիկ հրթիռների նոր հարթակի վրա, միջուկային մարտագլխիկներ կգնի արտերկրից և նպատակ կունենա ուրանի հայթայթել՝ զենքի համար նախատեսված նյութեր մշակելու համար։

ԱՄՆ-ի մի շարք պաշտոնյաները կարծում էին, որ Սաուդյան Արաբիան և Պակիստանը փոխըմբռնում ունեին, որ Իսլամաբադը թագավորությանը մարտագլխիկներ կմատակարարի, եթե Պարսից ծոցում անվտանգությունը վտանգի ենթարկվի։ Ամերիկացի պաշտոնյան The Times-ին ասել է, որ Էր Ռիադը կարող է միջուկային մարտագլխիկներ ունենալ Իսլամաբադին մոտենալուց մի քանի օրվա ընթացքում։ Սաուդյան Արաբիայում Պակիստանի դեսպան Մուհամեդ Նաիմ Խանը ասել է, որ «Պակիստանը Սաուդյան Արաբիայի անվտանգությունը դիտարկում է ոչ միայն որպես դիվանագիտական կամ ներքին, այլ որպես անձնական խնդիր»^[18]։ Նաիմը նաև ասել է, որ Սաուդյան Արաբիայի ղեկավարությունը Պակիստանն ու Սաուդյան Արաբիան մեկ երկիր են համարում։ Սաուդյան Արաբիային ուղղված ցանկացած սպառնալիք սպառնալիք է նաև Պակիստանի համար։ Մյուս վաճառողները նույնպես կարող էին մրցակցային պատերազմի մեջ մտնել, եթե Ռիադը ցույց տա, որ փնտրում է միջուկային մարտագլխիկներ։ Ե՛վ Սաուդյան Արաբիան, և՛ Պակիստանը հերքել են նման համաձայնագրի գոյությունը^[19]։ Արևմտյան հետախուզության աղբյուրները The Guardian-ին հայտնել են, որ Սաուդյան Արաբիայի միապետությունը վճարել է Պակիստանի ատոմային ռումբի նախագծերի մինչև 60%-ը և դրա դիմաց հնարավորություն ունի գնելու հինգից վեց միջուկային մարտագլխիկներ^[20]։

2015

2015 թվականի մայիսին, ի պատասխան լոնդոնյան The Sunday Times-ի զեկույցին, որ սաուդցիները «ռազմավարական որոշում» են ընդունել Պակիստանից «առանձնահատուկ» ատոմային զենք ձեռք բերելու համար՝ միջուկային զենք ունեցող Իրանի վերաբերյալ աճող մտավախությունների ֆոնին^[21], Սաուդյան Արաբիայի պաշտպանության պաշտոնյան հերքել է դա^[22]։

2018

2018 թվականի մարտին թագաժառանգն ասել էր, որ եթե Իրանը որոշի միջուկային զենք ստեղծել, «մենք հնարավորինս շուտ կհետևենք օրինակին»։ Սա դրդեց ամերիկացի սենատոր Էդ Մարկիին մեկնաբանել, որ «Սաուդյան Արաբիայում միջուկային էներգիան ավելին է, քան պարզապես էլեկտրական էներգիան», ենթադրելով, որ Սաուդյան Արաբիան հետաքրքրված է միջուկային էներգիայով՝ զենք մշակելու հմտություններ ձեռք բերելու համար։ Սա պոտենցիալ նվազեցնում է ԱՄՆ-ի հետ միջուկային գործարքի հավանականությունը^[23]։

2018 թվականի մայիսին Ալ Ջազիրա լրատվամիջոցը տարածել է Ալ Արաբիա հեռուստաընկերության նախկին տնօրեն Աբդուլ Ռահման Ալ-Ռաշեդի հայտարարությունը, ով «Աշ-Շարկ Ալ-Աուսաթ» թերթում հոդված է գրել՝ արքայազն Մուհամմեդ բեն Սալմանին Վաշինգտոն կատարած վերջին այցի ժամանակ ուղեկցելիս՝ նշելով, որ ոչ ոք չի կարող հաստատել, արդյոք Սաուդյան Արաբիան դեռ ի վիճակի է միջուկային զենք ստեղծել^[24]։ Այդուհանդերձ, լրատվականի նախկին տնօրենը նշել է, որ Էր Ռիադն իր անապատում ունի ուրանային նյութեր և ընդունել է այն 2030 թվականի ընթացքում արդյունահանելու ծրագիր^[24]։

2023

2023 թվականի հունվարին Սաուդյան Արաբիայի էներգետիկայի նախարար արքայազն Աբդուլազիզ բին Սալմանը ասաց, որ Սաուդյան Արաբիան ծրագրում է օգտագործել ներքին աղբյուրների ուրան իր ապագա միջուկային էներգիայի արդյունաբերության մեջ, ներառյալ միջուկային վառելիքի ամբողջական ցիկլը^[25]։

Ծանոթագրություններ

1. Parties to the NPT
2. Akaki Dvali. Center for Nonproliferation Studies (nti.org) (March 2004). Will Saudi Arabia Acquire Nuclear Weapons? Արխիվացված 10 Փետրվար 2007 Wayback Machine; Arnaud de Borchgrave. Washington Times (22 October 2003)
3. Office of Technology Assessment (OTA), US Congress, Technologies Underlying Weapons of Mass Destruction (Washington, DC: US Government Printing Office, 12/93), p. 239
4. The Guardian (18 September 2003). Saudis consider nuclear bomb
5. «reportonbusiness.com: Purchase this article». The Globe and Mail. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 18-ին. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
6. Meshkati, Najmedin (2014 թ․ հունվարի 1). «Atoms for Peace in the Persian Gulf: The Vital Byproduct of P5+1 Nuclear Agreement With Iran». TheHuffingtonPost.com, Inc. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 10-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունվարի 14-ին.
7. Bruce Riedel. «Saudi Arabia: Nervously Watching Pakistan: For the Saudi Arabia Kingdom, Pakistan remains a unique partner». Brookings 1775 Massachusetts Ave, NW, Washington, DC 20036. Brookings Inc. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 5-ին. Վերցված է 2011 թ․ դեկտեմբերի 14-ին.
8. "Saudia [sic] Arabia working on secret nuclear program with Pakistan help– report", Forbes, from AFX News (March 28 2006).
9. «Saudi Arabia orders nuclear weapons to Pakistan». bbc.com. 2018 թ․ հունվարի 17.
10. Urban, Mark (2013). «Saudi nuclear weapons 'on order' from Pakistan». bbc.com.
11. «Saudi Arabia banks on Pakistan for nukes: BBC report». bbc.com. 2018 թ․ հունվարի 17.
12. «Saudi Arabia, China sign nuclear cooperation deal». Daily star, Reuters. 2012 թ․ հունվարի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 19-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 11-ին.
13. Ghazanfar Ali Khan (2012 թ․ հունվարի 16). «Kingdom, China ink nuclear cooperation pact». The Arab news, GEO TV, Jang News Group, The News Internationals. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 11-ին.
14. NTI, Nuclear Threat Initiative. «Back to Global Security Newswire Home About Global Security Newswire Contact Us China, Saudi Arabia Ink Atomic Collaboration Deal». The NTI. Nuclear Threat Initiative, NTI. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 11-ին.
15. Dareini, Ali Akbar (2009 թ․ հունվարի 21). «US-UAE nuclear energy pact has messages for Iran». Associated Press. էջ 1. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
16. Karam, Souhail (2007 թ․ մարտի 5). «Saudi defends Gulf Arab atom plans, criticizes Iran | International | Reuters». Reuters. Արխիվացված օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 2-ին.
17. «Saudi Arabia May Seek Nuclear Weapons, Prince Says». The New York Times. 2011 թ․ դեկտեմբերի 6. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ ապրիլի 17-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 27-ին.
18. «{title}». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 10-ին.
19. «Saudi Arabia threatens to go nuclear if Iran does». Fox News. 2012 թ․ փետրվարի 10. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ փետրվարի 16-ին.
20. Borger, Julian (2010 թ․ մայիսի 11). «Pakistan's bomb and Saudi Arabia». The Guardian. London. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 15-ին.
21. «{title}». The Sunday Times. Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 20-ին.
22. «{title}». Արխիվացված օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 20-ին.
23. Shellenberger, Michael (2018 թ․ օգոստոսի 29). «For Nations Seeking Nuclear Energy, The Option To Build A Weapon Remains A Feature Not A Bug». Forbes. Վերցված է 2020 թ․ հուլիսի 18-ին.
24. Muhammad Al-Najjar (2018). «القنبلة النووية السعودية.. تصنيع أم شراء؟» [The Saudi nuclear bomb... Manufacture or purchase?]. Al Jazeera Net. Al Jazeera. Վերցված է 2022 թ․ մարտի 12-ին.
25. «Saudi Arabia to use domestic uranium for nuclear development». Nuclear Engineering International. 2023 թ․ հունվարի 19. Վերցված է 2023 թ․ հունվարի 19-ին.

Արտաքին հղումներ

• King Abdullah City for Atomic and Renewable Energy (ar) (K.A.CARE is a city that aims to develop nuclear energy in Saudi Arabia)
• Nuclear Power in Saudi Arabia Արխիվացված 2016-01-14 Wayback Machine