քիմիական միացություն From Wikipedia, the free encyclopedia
Ցիտարաբին, հայտնի է նաև որպես ցիտոզին արաբինոզիդ (անգլ.՝ ara-C), քիմիոթերապիայի դեղամիջոց, որն օգտագործվում է սուր միելոբլաստային լեյկոզի (ՍՄԼ), սուր լիմֆոբլաստային լեյկոզի (ՍԼԼ), քրոնիկ միելոբլաստային լեյկոզի (ՔՄԼ) և ոչ Հոջկինյան լիմֆոմայի (ՈՀԼ) բուժման մեջ[1]։ Դա տրվում է հիվանդին ներերակային ու ենթամաշկային ներարկումների, կամ դեպի գլխուղեղ-ողնուղեղային հեղուկ դեղի ներմուծման միջոցով[1]։ Ցիտարաբինն ունի լիպոսոմային կառուցվածք, որի շնորհիվ կան նախնական ապացույցներ ուղեղապատյանների ներգրավմամբ լիմֆոմայի դեպքում ցիտարաբինով բուժման ավելի լավ արդյունքների մասին[1]։
Կլինիկական տվյալներ | |
---|---|
Վաճառքային անվանումներ | Cytosar-U, Depocyt և այլն |
AHFS/Drugs.com | Monograph |
MedlinePlus | a682222 |
Թերապևտիկ ապրանքների կարգավորում |
|
Հղիության կատեգորիա |
|
Օգտագործման եղանակներ | ներարկումային (ներերակային ներարկում կամ ինֆուզիա, ինտրատեկալ, ենթամաշկային) |
ԱԹԴ կոդ |
|
Ֆարմակոկինետիկ տվյալներ | |
Կենսամատչելիություն | ներքին ընդունման դեպքում 20% |
Սպիտակուցով կապում | 13% |
Նյութափոխանակություն | լյարդ |
Կիսատրոհման պարբերություն | երկֆազ՝ 10 րոպե, 1-3 ժամ |
Դուրսբերում | երիկամ |
Նույնացուցիչներ | |
IUPAC անվանում
4-amino-1-[(2R,3S,4S,5R)-3,4-dihydroxy-5- (hydroxymethyl)oxolan-2-yl] pyrimidin-2-one
| |
CAS համար | 147-94-4 |
PubChem CID | 6253 |
IUPHAR/BPS | |
DrugBank | DB00987 |
ChemSpider | |
UNII | |
KEGG | |
ChEBI | |
ChEMBL | |
PDB լիգանդ | |
CompTox Dashboard (EPA) | |
ECHA InfoCard | 100.005.188 |
Քիմիական և ֆիզիկական տվյալներ | |
Քիմիական բանաձև | C9H13N3O5 |
Մոլային զանգված | 243.217 g/mol g·mol−1 |
3D մոդել (JSmol) | |
SMILES
O=C1/N=C(/N)\C=C/N1[C@@H]2O[C@@H]([C@@H](O)[C@@H]2O)CO | |
InChI
InChI=1S/C9H13N3O5/c10-5-1-2-12(9(16)11-5)8-7(15)6(14)4(3-13)17-8/h1-2,4,6-8,13-15H,3H2,(H2,10,11,16)/t4-,6-,7+,8-/m1/s1 Key:UHDGCWIWMRVCDJ-CCXZUQQUSA-N | |
Հաճախ հանդիպող կողմնակի երևույթներից են ոսկրածուծի սուպրեսիան (միելոտիքսիկություն), փսխումը, լուծը, լյարդային խնդիրները, ցանը, բերանի խոռոչում խոցային գոացությունները և արյունահոսությունը[1]։ Այլ լուրջ կողմնակի երևույթները ներառում են գիտակցության կորուստը, թոքային հիվանդությունները և ալերգիկ ռեակցիաները[1]։ Հղիության ընթացքում դեղորայքի օգտագործումը կարող է վնաս հասցնել պտղին[1]։ Ցիտարաբինը պատկանում է հակամետաբոլիտներին և նուկլեոզիդի անալոգներին պատկանող դեղամիջոցների ընտանիքներին[2]։ Ազդեցությունը թողնում է ԴՆԹ պոլիմերազ ֆերմենտին ընկճելու շնորհիվ[1]։
Ցիտարաբինն արտոնագրվել է 1960 թվականին և թույլատրվել է բժշկական օգտագործման համար 1969 թվականին[3]։ Այն ընդգրկված է ԱՀԿ-ի (Առողջապահության Համաշխարհային Կազմակերպություն) հիմնական դեղանյութերի ցանկում (World Health Organization's List of Essential Medicines), և առողջապահության համակարգում անհրաժեշտ ամենաարդյունավետ ու անվտանգ դեղամիջոցներից է[4]։ Զարգացած երկրներում ցիտարաբինի մեկ 500մգ սրվակի մեծածախ արժեքը կազմում է 4,27-5,70 ամերիկյան դոլար[5]։ Այս դեղաչափը Միացյալ Թագավորությունում կազմում է շուրջ 50 ֆունտ ստերլինգ, մինչդեռ լիպոսոմային ձևը կազմում է 1223,75 ֆունտ ստերլինգ ամեն 50 մգ սրվակի համար[2]։
Ցիտարաբինը հիմնականում կիրառվում է սուր միելոբլաստային լեյկոզի, սուր լիմֆոբլաստային լեյկոզի (ՍԼԼ) և լիմֆոմաների դեպքում[6], որոնց դեպքում այն հանդիսանում է ինդուկցված քիմիոթերապիայի առանցքային միջոցը։
Ցիտարաբինը ցուցաբրում է նաև հակավիրուսային ակտիվություն և օգտագործվում է համակարգային հերպեսվիրուսային ինֆեկցիաների բուժման համար։ Ինչևիցե, ցիտարաբինը այդ հարցում շատ ընտրողական չէ և հարուցում է ոսկրածուծի սուպրեսիա (ճնշում) և բազմաթիվ այլ կողմնակի ազդեցություններ։ Հետևաբար ara-C-ն իր թունավոր ազդեցության պատճառով մարդու համար արդյունավետ հակավիրուսային միջոց չէ[7] և սովորաբար օգտագործվում է արյունաբանական քաղցկեղների քիմիոթերապևտիկ բուժումների ժամանակ։
Ցիտարաբինը նաև օգտագործվում է նյարդային համակարգի ուսումնասիրությունների մեջ կուլտուրայում գլիալ բջիջների տարբերակումը կարգավորելու համար։ Գլիալ բջիջների քանակն ունի կարևոր դեր նեյրոնների վրա։
Ցիտարաբինի ցուցաբերած յուրահատուկ թունայնության օրինակ է ուղեղիկային թունավորումը, երբ այն տրվում է բարձր դեղաչափերով, դա էլ կարող է հանգեցնել ատաքսիայի։ Այն կարող է առաջացնել գրանուլոցիտոպենիա (գրանուլոցիտների քանակի նվազում) և օրգանիզմի պաշտպանողական այլ խանգարումների, որոնք էլ կարող են հանգեցնել վարակների։ Այս դեղամիջոցն ունակ է առաջացնելու նաև թրոմբոցիտոպենիա (թրոմբոցիտների քանակի նվազում), ինչն էլ իր հերթին կարող է բերել արյունահոսությունների առաջացման։
Թունայնություն․ լեյկոպենիա, թրոմբոցիտոպենիա, սակավարյունություն, ստամոքս-աղիքային խանգարումներ, բերանաբորբեր, շաղկապենաբորբ, պնևմոնիտ, տենդ,դերմատիտ, ափ-ներբանային էրիթրոդիզէսթեզիա։ Հազվադեպ միելոպաթիայի մասին հաղորդվել է ցիտարաբինի բարձր դեղաչափերի կամ հաճախակի ինտրատեկալ ներմուծումների դեպքում[8]։
Ցիտարաբինի ուղեցույցներով որոշված բարձր դեղաչափերի օգտագործման ժամանակ կարող է առաջանալ գլխուղեղային և ուղեղիկային դիսֆունկցիաներ, ակնային և թոքային թունավորություններ, ստամոքս-աղիքային ուղու բազմաթիվ խոսցոտումներև ծայրամասային նեյրոպաթիա (հազվադեպ)։
Կողմնակի երևույթների կանխարգելման և բուժիչ ազդեցության բարձրացման նպատակով գնահատվել են այս դեղանյութի տարբեր ածանցյալներ (ներառյալ ամինաթթուն, սպիտակուցը, ճարպաթթուն, ֆոսֆատները), ինչպես նաև ներմուծման տարբեր ուղիները[9]։
Ցիտոզին արաբինոզիդը կազմված է ցիտոզինային հիմքից և արաբինոզ ածխաջրից։ Դա հակամետաբոլիկ բաղադրիչ է, որն ունի 1β-արաբինոֆուրանոզիլցիտոզին քիմիական անվանում։ Որոշ ջրային սպունգներ, որոնց մոտ ի սկզբանե հայտնաբերվել է, օգտագործում են արաբինոզիդ ածխաջրերին տարբեր միացությունների կազմավորման համար (չի հանդիսանում ԴՆԹ-ի բաղադրիչ)։ Ցիտոզին արաբինոզիդը բավականին նման է մարդու ցիտոզին դեօքսիռիբոզին (դեօքսիցիտիդին), որպեսզի հնարավոր լինի նրան ընդգրկել մարդու ԴՆԹ-ի կազմի մեջ, սակայն բավականին տարբեր են, որպեսզի հանգեցնի բջջի մահվան։ Ցիտոզին արաբինոզիդը խանգարում է ԴՆԹ-ի սինթեզը։ Նրա ազդեցությունը իրականացվում է ցիտոզին արաբինոզիդ եռֆոսֆատի արագ փոխարկվելու շնորհիվ, որը վնասում է ԴՆԹ-ն, երբ բջջի կենսացիկլը գտնվում է S փուլում (ԴՆԹ-ի սինթեզ)։ Այդ պատճառով ավելի խոցելի են արագ կիսվող բջիջները, որոնց միտոզի համար հարկավոր է ԴՆԹ-ի կրկնապատկում։ Ցիտոզին արաբինոզիդն ընկճում է և՛ ԴՆԹ[10], և՛ ՌՆԹ պոլիմերազաներին, նուկլեոտիդ ռեդուկտազային, որոնք անհրաժեշտ են ԴՆԹ-ի սինթեզի համար։ Ցիտարաբինը քաղկեղի ժամանակ կիրառվող առաջին դեղամիջոցներից է, որը փոխում է նուկլեոզիդների ածխաջրային բաղադրիչը։ Քաղցկեղային այլ դեղորայքները ձևափոխում են կառուցվածքային հենքը[11]։
Ցիտարաբինը հաճախ օրգանիզմ է ներմուծվում կաթիլային ներերակային ներարկումների միջոցով, որին հաջորդում է երկֆազային դուրս բերումը՝ սկզբնական շրջանում արտազատման բարձր արագություն հետո դեղանյութի ավելի դանդաղ արտազատում[12]։ Ցիտարաբինը տեղափոխվում է դեպի բջիջներ գլխավորապես hENT-1-ի (անգլ.՝ human equilibrative nucleoside transporter-1, մարդու հավասարակշռված նուկլեոզիդային փոխադրող-1) միջոցով[13]։ Դեղամիջոցը դեօքսիցիտիդին կինազ ֆերմենտի ազդեցությամբ ենթարկվում է մոնոֆոսֆորիլացման, և, ի վերջո, վերածվում է ցիտարաբին-5՛-եռֆոսֆատի, որը հանդիսանում է նյութափոխանակության ակտիվ արգասիք, և ԴՆԹ-ի սինթեզի ժամանակ միանում է ԴՆԹ-ին։
Հաղորդվել են կայունության առաջացման տարբեր մեխանիզմների մասին[14]։ Ցիտարաբինն արյան շիճուկում արագ դեզամինացվում է ցիտիդին դեամինազի, որը հանդիսանում է ուրացիլի ոչ ակտիվ ածանցյալը։ Ցիտարաբին-5՛-մոնոֆոսֆատը դեզամինացվում է դեօքսիցիտիդիլատ դեամիազ ֆերմենտի ազդեցությամբ՝ առաջացնելով ոչ ակտիվ ուրիդին-5՛-մոնոֆոսֆատ ածանցյալի առաջացմանը[15]։ Ցիտարաբի-5՛-տրիֆոսֆատը հանդիսանում է SAMDH1-ի սուբստրատ[16]։ Բացի այդ, SAMDH1-ն սահմանափակում է հիվանդների մոտ ցիտարաբինի ազդեցության արդյունավետությունը[17]։
Օգտագործվում է նաև որպես հակավիրուսային, որը պայմանավորված է վիրուսի ԴՆԹ-ի սինթեզի ցիտարաբին-5՛-եռֆոսֆատի վրա ընկճող ազդեցությամբ[18]։ Ցիտարաբինն ունակ է, հյուսվածքային կուլտուրայի աճեցման ընթացքում, ընկճելու բջիջներում հերպեսվիրուսի և բնական ծաղկի վիրուսի կրկնապատկումը։ Ինչևիցե, ցիտարաբինի հակավիրուսային բուժումը արդյունավետ է միայն հերպեսվիրուսային վարակի համար, այն էլ մկների մոդելների մոտ։
Ցիտարաբինն առաջին անգամ սինթեզվել է 1959 թվականին Ռիչարդ Վալվիկի, Վալդեն Ռոբերտսի, Չառլս Դեկկերի կողմից Կալիֆոռնիայի համալսարանում (Բերկլի)[19]։
Այն հաստատվել է ԱՄՆ-ի Սննդի և Դեղորայքի Վերահսկողության Ադմինիստրացիայի կողմից 1969 թվականին, և սկզբնական շրջանում վաճառվել է ԱՄՆ-ում Upjohn դեղագործական ընկերության կողմից Cytosar-U վաճառքային անվան տակ։
Հայտնի է նաև որպես ara-C (արաբինոֆուրանոզիլ ցիտիդին)[20]։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.