From Wikipedia, the free encyclopedia
Քարթլիս ցխովրեբա (վրաց.՝ ქართლის ცხოვრება՝ Քարթլիի կյանքը), պատմական երկերի ժողովածու, որն ընդգրկում է վրաց ժողովրդի պատմությունը վաղ միջնադարից մինչև XVIII դարը[1]։ Ավելի ճշգրիտ որակավորմամբ՝ «Քարթլիս ցխովրեբան» ժամանակագրությունների ժողովածու է[2]։. Ընդ որում, այն արդի Վրաստանի այն տարածաշրջանի պատմությունն ու ժամանակագրություն է, որը կոչվում է Քարթլի, հայերեն՝ Վիրք, իսկ հին հունական, հին հռոմեական և բյուզանդական աղբյուրներում հայտնի էր որպես Իբերիա։ Այժմ այն անվանում են նաև Կովկասյան Իբերիա, տարբերելու համար Եվրոպայի արևմուտքում գտնվող Իբերիա կամ Իսպանիա երկրից։ Ավելի ճշգրիտ՝ «Քարթլիս ցխովրեբան» Վիրք երկրամասի արքաների ժամանակագրությունն է[3][4]։
Ավանդաբար բաժանվում է երկու մասի՝ Հին «Քարթլիս ցխովրեբա» և Նոր «Քարթլիս ցխովրեբա»[5]։ Հին «Քարթլիս ցխովրեբան» ընդգրկում է Քարթլիի, այսինքն բուն կամ իսկական Վիրքի պատմությունը՝ մինև ԺԴ, այսինքն՝ XIV դարը։ Հին «Քարթլիս ցխովրեբա» սկսվում է Լեոնտի Մրովելու (XI դար) «Վրաց թագավորների և նախահայրերի ու տոհմերի պատմությամբ», այնուհետև տրված է Ջուանշերի «Վախթանգ Գորգասալի պատմությունը» (ներառում է V–VII դարերի շրջանը), Լեոնտի Մրովելու «Սուրբ և փառավորյալ նահատակ Արչիլի վկայաբանությունը», որը ամենափոքրածավալն է ամբողջ ժողովածուում (Արչիլը համարվում է VIII դար գործիչ), անանուն հեղինակի «Քարթլիի մատյանը» (ընդգրկում է VIII –XIդար ժամանակաշրջանը), Սմբատ Դավթի որդու «Պատմություն և տեղեկանք Բագրատունիների» աշխատությունը (արտացոլում է VI–XI դար իրադարձությունները)[5]։ Նոր «Քարթլիս ցխովրեբան» ընդգրկում է Քարթլիի ԺԴ–ԺԸ դարերի, այսինքն՝ XIV–XVIII դդ․ պատմությունը։ Ընդ որում, պահպանված է Հին «Քարթլիս ցխովրեբայի» մի քանի օրինակ, որոնք վերագրվում են XV—XVII դարերին։ XVIII դարում Վախթանգ VI Բագրատունի արքան ստեղխեց «ուսյալ արանց» հանձնաժողով[6]։ Հանձնաժողովի ղեկավարն էր Բերա Էգնատաշվիլին։ Այդ հանձնաժողովը «կազմեց» ԺԴ–ԺԸ դարերի՝ XIV—XVIII դդ․ Վրաց Պատմությունը։ Այսինքն՝ գրեցին նոր «Քարթլիս ցխովրեբա»։ Հետագայում՝ XIX դարում «Քարթլիս ցխովրեբայի» մեջ մտցրեցին նաև XVII—XVIII դարերի մի շարք այլ պատմական երկեր։
«Քարթլիս ցխովրեբան» հիմնականում նկարագրում է Քարթլիի, այսինքն՝ Վիրքի, քաղաքական պատմությունը։ Ընդ որում, բազմաթիվ տեղեկությունները հաստատվում են այլազգի և այլաեզու պատմիչների երկերով։ Հին «Քարթլիս ցխովրեբա »-ում առավել հանգամանորեն է ներկայացված Վրաստանի պատմության XI դարի վերջի XIII դար սկզբի ժամանակաշրջանը․ «Պատմություն արքայից արքա Դավթի» (XII դար), «Թագակիրների պատմությունն ու ներբողյանը» (XIII դար), «Պատմություն արքայից արքա Թամարի» (XIII դար), «Լաշա Գեորգիի ժամանակակից մատենագիր (Պատմություն Դեմետրե, Գեորգի, Թամար, Գեորգի՝ Թամարի որդի, թագավորների)» (XIII դար)[5]։ ժողովածուի առաջին մասն ավարտվում է 1207–1318 թվականների իրադարձություններն ընդգրկող «ժամանակագրությամբ» (XIV դար)[5]։
Այսօրվա դրությամբ գիտությանը հայտնի է մինչվախթանգյան խմբագրության մի քանի ձեռագիր օրինակներ․ այսպես կոչված Աննա թագուհու օրինակը (XV դար), Մարիամ թագուհու օրինակը (XVII դար), 1697 թվականի օրինակը, Մաճաբելիի օրինակը՝ 1736 թվական, և այլն։ Բացի այդ կան նաև հետվախթանգյան ժամանակաշրջանի ձեռագիր մի քանի օրինակներ։
Հին «Քարթլիս ցխովրեբայում» ներկայացված են 10 պատմական երկեր[7]։
«Քարթլիս ցխովրեբան»՝ իբրև Վրաստանի պատմության ձեռնարկ, սկսել է կազմվել XII դարում և խմբագրման ու լրացման ենթարկվել հաջորդ երկու դարերում[5]։ Տևական ընդմիջումից հետո «Քարթլիս ցխովրեբան» վերստին մշակվել է XVIII դար, երբ վրաց թագավոր Վախթանգ VI-ի հրամանով կազմված «ուսյալ արանց» հանձնաժողովը՝ Բերի Էգնատաշվիլու ղեկավարությամբ վերանայել է ամբողջ ժողովածուն և ավելացրել XIV–XVII դարերի պատմությանը նվիրված Նոր «Քարթլիս ցխովրեբան»[5]։ «Քարթլիս ցխովրեբան» արժեքավոր տեղեկություններ է հաղորդում Հայաստանի և հայերի մասին․ դեռևս XII–XIII դարերին գրավել է հայ պատմիչների ուշադրությունը, թարգմանվել հայերեն[5]։ Մխիթար Անեցին և, հավանաբար, Ստեփանոս Օրբելյանը ծանոթ են եղել «Քարթլիս ցխովրեբա»-ի վրացերեն բնագրին, Վարդան Արևելցին ու Մխիթար Այրիվանեցին օգտվել են ժողովածուի հայերեն թարգմանությունից[5]։
«Քարթլիս ցխովրեբայի» առաջին թարգմանությունը եղել է հայերեն՝ գրաբար։ Այն թարգմանվել է դեռևս XII-ում[9]։ Որոշ գիտնականների կարծիքով՝ XIII դարում[10]. Ընդ որում՝ «Քարթլիս ցխովրեբայի» հայերեն օրինակը այդ գրքի պահպանված օրինակներից ամենահինն է։ Ուստի հայերեն թարգմանությունը վրացերեն բնագրից ավելի հին է[11]։ Ըստ որոշ տեղեկությունների՝ հայերեն օրինակը գրված է 1274—1311 թթ․ միջև, իսկ ամենավաղ վրացերեն բնագիր օրինակը գրված է 1479—1495 թվականների միջև[12]։. Հայ հետազոտողներից Մնացական Ռ․ Խաչատրեանը կարծիք է արտահայտել, որ «Քաթրլիս ցխովրեբան» սկզբում իրականում գրվել է հայերեն, քանի որ թե՛ Բագրատունի արքաները, որոնց պատմությունն այդտեղ շարադրված էր, թե՛ մատենագիրները, որոնք արձանագրել են այդ արքաների կյանքն ու գործունեությունը տիրապետում էին հայերենին։ Ընդ որում արքաներն իրենք ծագումով հայերն էին, հավանաբար ծագումով հայերն էին նաև Վրաց ժամանակագրության» կամ «Վրաց պատմության» առնվազն առաջին հեղինակները։ Այդ տեսակետի օգտին է խոսում նաև այն իրողությունը, որ «Քարթլիս ցխովրեբայի» հեղինակներից շատերը մինչև այսօր անանուն են կամ անհայտ[7][8]։,.:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.