Փենսիլվանիա

Փենսիլվանիա (անգլերեն՝ Pennsylvania [ˌpɛnsɨlˈveɪnjə], նաև Commonwealth of Pennsylvania թարգմանաբար՝ Փենսիլվանիայի Համագործակցություն), ԱՄՆ նահանգ, որը գտնվում է ԱՄՆ-ի Միջատլանտյան, Հյուսիսարևելյան և Ապալաչիա տարածաշրջաններում։ Այն սահմանակցում է Դելավերին հարավ արևելքից, Մերիլենդին հարավից, Արևմտյան Վիրջինիային հարավ արևմուտքից, Օհայոյին արևմուտքից, Էրի լճին ու Կանադայի Օնտարիո նահանգին հյուսիս արևմուտքից, Նյու Յորքին հյուսիսից և Նյու Ջերսիին արևելքից։

Փենսիլվանիա անգլ.՝ Pennsylvania
flag of Pennsylvania? Զինանշան
Երկիր	ԱՄՆ
Մասն է	Միացյալ Նահանգների միջատլանտյան հատված, Northeastern United States? և Մայրցամաքային նահանգներ
Հիմն	Pennsylvania?
Կարգավիճակ	ԱՄՆ-ի նահանգ
Մտնում է	ԱՄՆ
Ներառում է	Լիբանան շրջան, Քրոֆորդ շրջան, Լայքոմինգ շրջան, Բատլեր շրջան, Սկուկիլ շրջան, Նորթեմպտոն շրջան, Քամբրիա շրջան, Ֆայետ շրջան, Ալեգինի շրջան, Մերսեր շրջան, Չեստեր շրջան, Բիվեր շրջան, Լեքավանա շրջան, Էրի շրջան, Վենանգո շրջան, Քլիրֆիլդ շրջան, Լոուրենս շրջան, Ուորեն շրջան, Արմստրոնգ շրջան, Լուզերն շրջան, Վեստմորլենդ շրջան, Նորթամբերլենդ շրջան, Քլինտոն շրջան, Ֆիլադելֆիա շրջան, Լեհայ շրջան, Բերկս շրջան, Դոֆին շրջան, Վաշինգտոն շրջան, Լանկաստեր շրջան, Դելավեր շրջան, Բլեր շրջան, Էլկ շրջան, Մակ-Քին շրջան, Յորք շրջան, Մոնրո շրջան, Սնայդեր շրջան, Սասկվեհանա շրջան, Թայոգա շրջան, Փայկ շրջան, Վայոմինգ շրջան, Մոնտուր շրջան, Յունիոն շրջան, Յունիատա շրջան, Փերի շրջան, Սալիվան շրջան, Փոտեր շրջան, Ադամս շրջան, Մոնտգոմերի շրջան, Բրեդֆորդ շրջան, Կոլումբիա շրջան, Քարբոն շրջան, Սոմերսետ շրջան, Հանթինգդոն շրջան, Գրին շրջան, Ֆրանկլին շրջան, Կամբերլենդ շրջան, Քամերոն շրջան, Ինդիանա շրջան, Ջեֆերսոն շրջան, Միֆլին շրջան, Ուեյն շրջան, Բեդֆորդ շրջան, Բաքս շրջան, Քլարիոն շրջան, Ֆուլտոն շրջան, Ֆորիստ շրջան և Սենտեր շրջան
Վարչկենտրոն	Հարիսբուրգ[1]
Ամենաբարձր կետ	Mount Davis?
ԲԾՄ	335 մետր
Օրենսդրական մարմին	Pennsylvania General Assembly?
Դատական մարմին	Supreme Court of Pennsylvania?
Միության մուտք	դեկտեմբերի 12 1787 (2-րդ)
Բնակչություն	▲13 002 700 մարդ (ապրիլի 1, 2020)[2] (6 տեղ)
Տարածք	119 283 կմ²  (33 տեղ)
Հիմնադրված է	դեկտեմբերի 12, 1787 թ.
Սահմանակցում է	Նյու Յորք, Նյու Ջերսի, Դելավեր, Մերիլենդ, Արևմտյան Վիրջինիա, Օհայո, Օնտարիո, Province of Quebec?, Upper Canada? և Province of Canada?
Ժամային գոտի	EDT?, UTC-5 և Ամերիկա/Նյու Յորք
Հապավում	PA, Pa., Penna. և Penn.
Նախորդ	Փենսիլվանիա նահանգ
Փոխարինեց	Փենսիլվանիա նահանգ
ISO 3166-2 կոդ	US-PA
Անվանված է	William Penn?
Մականուն	Keystone State և Quaker State
Միության մուտք	դեկտեմբերի 12 1787 (2-րդ)
pa.gov​(անգլ.)
Փենսիլվանիա Վիքիպահեստում

50 նահանգից Փենսիլվանիան բնակչությամբ հինգերորդն է 13 մլն բնակչությամբ 2020 թվականի դրությամբ^[3]։ Տարածքնով նահանգը 33-րդն է, իսկ բնակչության խտությամբ՝ իններորդը։ Բնակչության մոտ կեսը կենտրոնացված է հարավարևելյան Դելավեր հովտում, կենտրոնացած նահանգի խոշորագույն Ֆիլադելֆիա (6.25 միլիոն) քաղաքի շրջակայքում, մյուս մեկ երրորդ մասն ապրում է Մեծ Պիտսբուրգում (2.37 միլիոն)։ Նահանգի մայրաքաղաք Հարիսբուրգը մեծությամբ 15-րդն է նահանգում։ Մյուս խոշոր քաղաքներից են Ալլենթաունը, Ռեդինգը, Էրին և Սկրենտոնը։

Փենսիլվանիայի աշխարհագրությունը շատ բազմազան է։ Ապալաչները անցնում են կենտրոնով, իսկ Ալեգաններն ու Պոկոնո լեռները գտնվում են հյուսիս արևելքում։ Անտառները կազմում են նահանգի 60%-ը։

Փենսիլվանիան բրիտանական տասներեք գաղութներից մեկն էր, որոնք հիմնացին Միացյալ նահանգները։ Այն հիմնադրվել է 1681 թվականին Վիլյամ Փեն, ում պատվին կոչվել է նահանգը։ Տարածքի հարավ արևելյան մասը սկզբում եղել է Նոր Շվեդիա գաղութի մաս։ Ստեղծված որպես կրոնական և քաղաքական հանդուրժողականության հանգրվան՝ Փենսիլվանիա նահանգը հայտնի էր բնիկ ցեղերի հետ իր համեմատաբար խաղաղ հարաբերություններով, նորարար կառավարման համակարգով և կրոնական բազմակարծությամբ։

Պատմություն

Բնիկների բնակավայր

Փենսիլվանիայում մարդու բնակեցում եղել է Փենսիլվանիա նահանգի հիմնադրումից հազարավոր տարիներ առաջ։ Հնէաբանները հիմնականում հավատում են, որ Ամերիկան բնակեցվել է նվազագույնը 15,000 տարի առաջ վերջին սառցե դարաշրջանի ընթացքում, սակայն անհայտ է, թե երբ է առաջին մարդը մուտք գործել Փենսիլվանիայի տարածք։ Հնէաբանները շարունակում են քննարկել, թե բնիկ ամերիկացիների նախնիները երբ են բնակեցրել երկու մայրցամաքները և հիմնականում նշում են 30,000-ից 10,500 տարի առաջվա միջակայքը^[4]։ Մեդոուքրոֆթի քարանձավում պահպանվում է մարդու առաջին ակտիվությունը Փենսիլվանիայում և հավանաբար ամբողջ Հյուսիսային Ամերիկայում^[5], որը ներառում է ավելի քան 10,000 տարի առաջվա քաղաքակրթության հետքեր և հավանաբար ավելի հին են Կլովիս քաղաքակրթությունից.^[5][6]։ Մոտ մ․թ․ա 1000 թվականից քոչվոր որսորդ և հավաքչությամբ զբաղվող Փենսիլվանիայի բնիկների նախնիները սկսեցին զարգացնել գյուղատնտեսությունը և սննդային տնտեսությունը^[7]։

Երբ սկսվեց Ամերիկայի գաղութացումը, տարածաշրջանում ապրում էին մի շարք բնիկ ամերիկյան ցեղեր^[6]։ The Դելավարները խոսում էին Ալգոնկինյան լեզվով և բնակվում էին Լենապեհոկինգ կոչվող տարածքում, որի հիմնական մասը ներկայիս Նյու Ջերսի նահանգն է և դրա հարակից տարածքները, ներառյալ արևելյան Փենսիլվանիան։

Աշխարհագրություն

Փենսիլվանիան զբաղեցնում է 119 283 կմ² մակերես (տարածքի թվով նահանգների թվում այն 33-րդ տեղում է)։ Ձգվում է 274 կմ հյուսիսից հարավ և 455 կմ՝ արևմուտքից արևելք։ Նահանգին է պատկանում Էրի լճի 82 կմ երկարությամբ առափնյայի մի մասը, ինչպես նաև Դելավեր գետի էստուարի երկայնությամբ ձգվող 92 կմ երկարությամբ առափնյան։ Միևնույն ժամանակ, Փենսիլվանիան չունի ելք դեպի Ատլանտյան օվկիանոս։ Սահմանակցում է վեց նահանգների՝ Նյու Յորքի (հյուսիսում), Նյու Ջերսիում (արևելքում), Դելավերի (հարավ-արևելքում), Մերիլենդի (հարավում), Արևմտյան Վիրջինիայի (հարավ-արևմուտքում) և Օհայո նահանգի (արևմուտքում) հետ։

Կլիմա

Նահանգի շրջանների մեծ մասում կլիման չափավոր ցամաքային է՝ շոգ և խոնավ ամառներով և բավականին հով ձմեռներով։ Փենսիլվանիայի ծայր հարավ-արևելքում տարածված է մերձարևադարձային օվկիանոսային կլիման ավելի մեղմ ձմեռներով։

Տնտեսություն

Փենսիլվանիա նահանգի համախառն ներքին արդյունքը 2011 թվականի օգոստոսի դրությամբ կազմում էր 558,3 միլիարդ դոլար (ԱՄՆ-ում 6-րդ տեղը), ինչը համադրվում է այնպեսի երկրների ՀՆԱ-ի հետ, ինչպիսին է Թաիլանդը^[8]։

Դատական համակարգը

Փենսիլվանիա նահանգի բոլոր դատարանները միասնական դատական համակարգի մասն են կազմում։ Վերջինս ունի երեք հիմնական մակարդակ՝ փոքր դատարաններ, ընդհանուր իրավասության դատարաններ և միջանկյալ վերաքննիչ դատարաններ, որոնք կոչվում են Համագործակցության և Գերագույն դատարաններ։ Փենսիլվանիայի Գերագույն դատարանը, նահանգի գլխավոր դատական մարմինն է և ադմինիստրատիվ իշխանություն ունի ամբողջ դատական համակարգի վրա^[9]։

2018թ․ նահանգի դատական համակարգը պետական բյուջեից ստացել է 414,309,000 ԱՄՆ դոլար, որը նահանգի ընդհանուր բյուջեի 0,5%-ն է։ Այս ամեն հետ մեկտեղ դատական համակարգը բավական քանակի տույժեր է հավաքում։ Այս փողերը վերաբաշխվում են իշխանության մարմինների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների, այդ թվում նաև օդանավակայանների և ավտոկայանների կառավարման մարմինների, ինչպես նաև տուժածների օգնության ծրագրերի մեջ^[10]։

Բնակչություն

ԱՄՆ վիճակագրության բյուրոյի տվյալներով 2015 թվականի հուլիսի 1-ի դրությամբ բնակչության թիվը կազմում էր 12 802 503 մարդ, ինչը 0,79 %-ով ավելի բարձր է, քան 2010 թվականի ցուցանիշը (12 702 379)։ Ռասայական կազմը հետևյալն էր՝ 78,8 % ոչ իսպանախոս սպիտակամորթներ, 11,4 % սևամորթներ կամ աֆրոամերիկացիներ, 0,3 % բնիկ ամերիկացիներ, 3,0 % ասիացիներ, 0,1 % բնիկ հավայացիներ և այլ խաղաղօվկիանոսյան կղզիների բնակիչներ, 1,7 % երկու կամ ավելի ռասաների ներկայացուցիչներ, և 6,1 % իսպանախոսներ կամ լատինոամերիկացիներ^[11]։ Սպիտակամորթ բնակչությունը գլխավորապես գերմանական (28,5 %), իռլանդական (18,2 %), իտալական (12,8 %), անգլիական (8,5 %) և լեհական (7,2 %) ծագում ունեն^[12]։

Բնակչության աճի դինամիկան.

• 1950: 10 498 012 մարդ
• 1960: 11 319 366 մարդ
• 1970: 11 793 909 մարդ
• 1980: 11 863 895 մարդ
• 1990: 11 881 643 մարդ
• 2000: 12 281 054 մարդ
• 2010: 12 702 379 մարդ
• 2013: 12 773 801 մարդ
• 2015: 12,802,503 մարդ