Հյուսիսային Ամերիկա
մայրցամաք From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Հյուսիսային Ամերիկա, երկրագնդի վեց մայրցամաքներից մեկը, որը գտնվում է Հյուսիսային և գրեթե ամբողջությամբ Արևմտյան կիսագնդերում։ Կարելի է սահմանել նաև որպես Ամերիկա աշխարհամասի կամ մեկ միասնական մայրցամաքի հյուսիսային ենթամայրցամաքը։ Հյուսիսում նրա ափերը ողողում են Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսի ջրերը, արևելքում՝ Ատլանտյան օվկիանոսի, հարավում և արևմուտքում՝ Խաղաղ օվկիանոսի, իսկ հարավ-արևելքում սահմանակից է Հարավային Ամերիկային և Կարիբյան ծովին։ Չնայած գտնվում է Հյուսիսամերիկյան սալի վրա՝ աշխարհագրորեն Գրենլանդիա կղզին ներառված է Հյուսիսային Ամերիկայի կազմում։
.svg)
.jpg)
Հյուսիսային Ամերիկայի տարածքը կազմում է մոտ 24 709 000 կմ² կամ Երկրագնդի ցամաքային տարածքի մոտ 16,5%-ը և ընդհանուր տարածքի՝ մոտ 4,8%-ը։ Իր տարածքով Հյուսիսային Ամերիկան մեծությամբ երրորդ մայրցամաքն է և զիջում է միայն Եվրասիային և Աֆրիկային։ Բնակչության թվաքանակով ևս երրորդն է՝ դարձյալ զիջելով Եվրասիային և Աֆրիկային։ 2021 թվականի դրությամբ՝ մայրցամաքի բնակչությունը կազմում էր ավելի քան 592 միլիոն մարդ կամ աշխարհի բնակչության մոտ 7,46%-ը։
Առաջին մարդիկ Հյուսիսային Ամերիկա են հասել վերջին սառցե դարաշրջանի ընթացքում՝ մոտ 40 000-17 000 հազար տարի առաջ՝ հատելով Բերինգիան կամ Բերինգի ցամաքային կամուրջը։ Այսպես կոչված պալեոհնդկական ժամանակաշրջանն ավարտվեց մոտ 10 000 տարի առաջ (արխայիկ կամ մեզոհնդկական ժամանակաշրջանի սկիզբը)։ Դասական դարաշրջանն ընդգրկում է մոտ 6-13-րդ դարերը։ Առաջին եվրոպացիները, որոնք այցելել են Հյուսիսային Ամերիկա (բացի Գրենլանդիայից), վիկինգներն էին, որոնք ամերիկյան ափերին իջել են մեր թվարկության մոտ 1000 թվականին։ 1492 թվականին Քրիստափոր Կոլումբոսի ժամանումով սկսվեց միջատլանտյան փոխանակումը, որը նպաստեց Աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների և Վաղ-նոր ժամանակների շրջանում եվրոպացի գաղութարարների ներհոսքին։ Հյուսիսային Ամերիկայի ժամանակակից մշակութային և ազգային մոդելներն արտացոլում են եվրոպացի գաղութարարների, բնիկ ժողովուրդների, աֆրիկյան ստրուկների, Եվրոպայից, Ասիայից ներգաղթյալների և այս խմբերի ժառանգների փոխգործակցությունը։
Եվրոպացիների կողմից Ամերիկա աշխարհամասի գաղութացման պատճառով Հյուսիսային Ամերիկայի բնակիչների մեծ մասը խոսում է եվրոպական լեզուներով, այդ թվում՝ անգլերենով, իսպաներենով և ֆրանսերենով, իսկ նրանց մշակույթները հիմնականում արտացոլում են արևմտյան ավանդույթներն ու սովորույթները։ Այդուհանդերձ, Կանադայի, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների, Մեքսիկայի և Կենտրոնական Ամերիկայի որոշ հատվածներում բնիկ ժողովուրդները շարունակում են ապրել իրենց մշակութային ավանդույթներով և կիրառում են իրենց լեզուները։
Remove ads
Անվան ստուգաբանություն
.jpg)
Համարվում է, որ Ամերիկան այդպես են կոչել քարտեզագիրներ Մարտին Վալձեմյուլլերը և Մատիաս Ռինգմանն իտալացի ճանապարհորդ Ամերիգո Վեսպուչիի պատվին[5]։ 1497-1502 թվականներին ուսումնասիրելով Հարավային Ամերիկան՝ Վեսպուչին առաջին եվրոպացին էր, որը ենթադրեց՝ Ամերիկան Օստ-Ինդիան չէր, այլ եվրոպացիներին նախկինում անհայտ մի տարածք։ 1507 թվականին Վալձեմյուլլերը գծեց աշխարհի քարտեզ, որտեղ Հարավային Ամերիկայի վրա՝ այն մասում, որտեղ այժմ գտնվում է Բրազիլիան, գրեց «Ամերիկա»։ Մայրցամաքի անվանումը նա բացատրեց քարտեզի ուղեցույցի՝ «Cosmographiae Introductio»-ի մեջ. «ab Americo inventore ... quasi Americi terram sive Americam (ճանապարհորդ Ամերիգոյի անունից... իբրև Ամերիգոյի երկիր, այսինքն՝ Ամերիկա)»[6]։
Ըստ Վալձեմյուլլերի՝ ոչ ոք չպետք է դեմ լիներ մայրցամաքն իր հայտնաբերողի անունով կոչելուն։ Նա կիրառեց Վեսպուչիի անվան լատինատառ տարբերակը (Americus Vespucius), սակայն նույն լեզվի իգական սեռով՝ «Ամերիկա», ինչպես Եվրոպան էր, Ասիան և Աֆրիկան։ Ավելի ուշ, այլ քարտեզագիրներ Ամերիկա կոչեցին նաև հյուսիսային մայրցամաքը։ 1538 թվականին Գերհարդ Մերկատորն իր աշխարհի քարտեզի վրա Ամերիկա անունն օգտագործեց ամբողջ Արևմտյան կիսագնդի համար[7]։
Որոշ մասնագետներ պնդում են՝ քանի որ ընդունված է հայտնագործությունները կոչել տվյալ մարդկանց ազգանուններով (բացառությամբ արքայական ընտանիքի անդամների), ապա կարելի է կասկածի տակ դնել այն, որ Ամերիկա մայրցամաքն իր անունն ստացել է Ամերիգո Վեսպուչիի պատվին[8]։ 1874 թվականին Թոմաս Բելթը հրապարակեց Կենտրոնական Ամերիկայում գտնվող Ամերիկյան լեռների տեղական անվանումը[9]։ Հաջորդ տարի Ժյուլ Մարկուն ենթադրեց, որ մայրցամաքն իր անունն ստացել է լեռնազանգվածի անունից[10]։ Մարկուն նամակագրական կապի մեջ էր Օգյուստ լը Պլոնժոնի հետ, որը նամակներից մեկում գրեց. ««Ամերիկա» բառը մայաների լեզվով նշանակում է մշտապես ուժեղ քամիների երկիր կամ Քամու երկիր, իսկ ... [ածանցները] կարող են նշանակել ... հոգի, որը շնչում է, այսինքն՝ հենց կյանքը»[7]։
Մերկատորը Հյուսիսային Ամերիկան իր քարտեզում կոչեց «Ամերիկա կամ Նոր Ինդիա (Հնդկաստան)»[11]։ Իսպանական կայսրությունը Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայում իր տարածքները կոչեց «Լաս Ինդիաս», որը վերահսկող մարմինը Ինդիայի խորհուրդն էր։
Remove ads
Սահմաններ
Միավորված ազգերի կազմակերպությունը պաշտոնապես ընդունում է, որ Հյուսիսային Ամերիկան բաժանված է երեք մասի՝ Հյուսիսային Ամերիկա տարածաշրջան (ի նկատի ունի Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքի հյուսիսային հատվածը), Կենտրոնական Ամերիկա և Կարիբյան ավազան։ Սա պաշտոնապես ամրագրված է ՄԱԿ-ի վիճակագրության բաժնի կողմից[12][13][14]։
Հյուսիսային Ամերիկա տարածաշրջանը, որպես տերմին, տարբերվում է Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքից՝ իր կազմում չներառելով Կենտրոնական Ամերիկան։ Վերջինս էլ իր հերթին կարող է ներառել կամ չներառել Մեքսիկան։ Ազատ առևտրի հյուսիսամերիկյան գոտու նեղ համատեքստում տերմինը տարածվում է Կանադայի, Միացյալ Նահանգների և Մեքսիկայի վրա, որոնք այդ պայմանագիրն ստորագրած երեք կողմերն են։
Ֆրանսիան, Իտալիան, Պորտուգալիան, Իսպանիան, Ռումինիան, Հունաստանը և Լատինական Ամերիկայի երկրները կիրառում են «վեց մայրցամաքների մոդելը», որտեղ Ամերիկա աշխարհամասը դիտարկվում է որպես մեկ մայրցամաք, իսկ Հյուսիսային Ամերիկան բնորոշվում որպես ենթամայրցամաք, որն իր մեջ ներառում է Կանադան, ԱՄՆ-ն, Մեքսիկան, Սեն Պիեռ և Միքելոնը (քաղաքականապես Ֆրանսիայի մի մասը), հաճախ նաև Գրենլանդիան և Բերմուդյան կղզիները[15][16][17][18][19]։
Հյուսիսային Ամերիկան պատմականորեն տարբեր անուններով է կոչվել։ Իսպանական Հյուսիսային Ամերիկան (Նոր Իսպանիա) հաճախ անվանում էին Ամերիկայի հյուսիսային հատված, և դա նաև Մեքսիկային տրված առաջին պաշտոնական անվանումն էր[20]։
Տարածաշրջաններ
Աշխարհագրորեն, Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքն ունի բազմաթիվ տարածաշրջաններ և ենթատարածաշրջաններ։ Դրանք ներառում են մշակութային, տնտեսական և աշխարհագրական տարածաշրջանները։ Տնտեսական տարածաշրջանները ներառում են տարածաշրջանային առևտրային գոտիների ընդգրկած տարածքները, ինչպես օրինակ Ազատ առևտրի հյուսիսամերիկյան գոտին և Կենտրոնաամերիկյան առևտրային համաձայնագիրը։ Լեզվաբանական և մշակութային տեսանկյուններից, մայրցամաքը կարելի է բաժանել անգլո-ամերիկյանի և Լատինական Ամերիկայի։ Անգլո-Ամերիկան ներառում է մայրցամաքի մեծ մասը, Բելիզը և Կարիբյան կղզիների անգլախոս բնակչությունը՝ չնայած Անգլո-Ամերիկայի մաս կազմող Լուիզիանան և Քվեբեկն ունեն ֆրանսախոս մեծ բնակչություն, իսկ Քվեբեկում միակ պաշտոնական լեզուն ֆրանսերենն է[21]։
Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքի հարավային հատվածը բաժանված է երկու տարածաշրջանի` Կենտրոնական Ամերիկայի և Կարիբյան ավազանի[22][23]։ Մայրցամաքի հյուսիսում ևս պահպանվել են ճանաչված տարածաշրջաններ։ Ի տարբերություն Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքի ընդհանուր սահմանման, որն ընդգրկում է ողջ մայրցամաքը՝ «Հյուսիսային Ամերիկա» եզրույթը երբեմն կիրառվում է՝ բնորոշելու միայն Մեքսիկան, Կանադան, Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները և Գրենլանդիան[24][25][26][27][28]։
«Հյուսիսային Ամերիկայի հյուսիսային հատված» եզրույթը վերաբերում է Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքի հյուսիսային երկրներին և տարածքներին՝ Միացյալ Նահանգներին, Բերմուդյան կղզիներին, Սեն Պիեռ և Միքելոնին, Կանադային և Գրենլանդիային[29][30]։ Չնայած եզրույթը չի վերաբերվում միասնական տարածաշրջանի[31]՝ Միջին Ամերիկան (չշփոթել Միջին Արևմուտքի հետ) ներառում է Մեքսիկան, Կենտրոնական Ամերիկան և Կարիբյան ավազանը[32]։
Հյուսիսային Ամերիկայի տարածքով ամենամեծ երկրները Կանադան և Միացյալ Նահանգներն են, որոնք ունեն հստակ սահմանված և ճանաչված տարածաշրջաններ։ Կանադայի պարագայում այդ տարածաշրջանների թվում են (արևելքից արևմուտք) Ատլանտյան Կանադան, Կենտրոնական Կանադան, Կանադական պրերիաները, Բրիտանական Կոլումբիական ափը և Հյուսիսային Կանադան։ Այս տարածաշրջաններն ունեն նաև իրենց ենթատարածաշրջանները։ Միացյալ Նահանգների պարագայում և համաձայն ԱՄՆ մարդահամարի բյուրոյի սահմանումների՝ տարածաշրջաններն են Նոր Անգլիան, Միջինատլանտյան նահանգները, Հարավատլանտյան նահանգները, Արևելահյուսիսկենտրոնական նահանգները, Արևմտահյուսիսկենտրոնական նահանգները, Արևելահարավկենտրոնական նահանգները, Արևմտահարավկենտրոնական նահանգները, Լեռնային նահանգները և ԱՄՆ արևմտյան ափը։ Բացի այդ, Մեծ լճերի տարածաշրջանն ընկած է Կանադայի և ԱՄՆ-ի տարածքներում։ Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիսարևմտյան ափի և Մեծ լճերի պարագայում մեգապոլիսները ձևավորվել են Կանադայի և ԱՄՆ-ի միջև։
Երկրներ, տարածքներ և կախյալ տարածքներ
.svg)
.svg)
Remove ads
Աշխարհագրություն
Հյուսիսային Ամերիկան զբաղեցնում է «Նոր աշխարհ» անունը կրող ցամաքային տարածքի հյուսիսային հատվածը։ Այն գտնվում է Արևմտյան կիսագնդում, Ամերիկա աշխարհամասի վրա (որոշ երկրներում Ամերիկա աշխարհամասը դիտարկվում է որպես առանձին մայրցամաք[41][42][43], որտեղ Հյուսիսային Ամերիկան և Հարավային Ամերիկան առանձին ենթամայրցամաքներ են[44][45][46])։ Հյուսիսային Ամերիկան տարածքով երրորդ ամենամեծ մայրցամաքն է և զիջում է միայն Եվրասիային և Աֆրիկային[47][48]։ Հյուսիսային Ամերիկան ցամաքային ճանապարհով Հարավային Ամերիկայի հետ կապված է Պանամայի պարանոցով, որը հաճախ անվանում են նաև Դարիենի պարանոց։ Աշխարհագրագետների մեծ մասը կարծում է, որ հարավ-արևելքից մայրցամաքը սահմանափակված է Դարիենի ջրբաժանով, որը ձգվում է Կոլումբիայի և Պանամայի սահմանի երկայնքով, ինչի արդյունքում Պանամայի գրեթե ողջ տարածքը հայտնվել է Հյուսիսային Ամերիկայում[49][50][51]։ Ի հակադրումն սրա, որոշ երկրաբաններ ֆիզիկական առումով Հյուսիսային Ամերիկայի հարավային սահմանագիծ են համարում Մեքսիկայում գտնվող Տեուանտեպեկի պարանոցը։ Ըստ նրանց՝ այս կետից սկսվում է Կենտրոնական Ամերիկան, որը, ձգվելով դեպի հարավ-արևելք, հասնում է մինչև Հարավային Ամերիկա[52]։ Կարիբյան կղզիները կամ Վեստ Ինդիան մտնում են Հյուսիսային Ամերիկայի կազմի մեջ[45]։ Մայրցամաքի ափագիծը երկար է և անկանոն։ Մեքսիկական ծոցը մայրցամաքի կտրտված ափագծով ամենամեծ ջրային տարածքն է, իսկ երկրորդը՝ Հուդզոնի ծոցն է։ Դրանց հաջորդում են Սուրբ Լավրենտիոս ծոցը և Կալիֆոռնիայի ծոցը։
Մինչ Կենտրոնաամերիկյան պարանոցի ձևավորումը, տարածաշրջանը եղել է ջրի տակ։ Վեստ Ինդիայի կղզիներն ուրվագծում են ջրասույզ եղած նախկին ցամաքային կամուրջը, որն իրար էր կապում Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաները՝ Ֆլորիդայի և Վենեսուելայի ներկայիս տարածքներով։
Հյուսիսային Ամերիկայի ծայրակետերն են. հյուսիսում՝ Մերչիսոնի (Բութիա թերակղզում, հս. լ. 71°50’), հարավում՝ Մարյատոյի (հս. լ. 7°05’), արևմուտքում՝ Արքայազն Ուելսի (արմ. երկ. 168°), արևելքում՝ Սենտ-Չարլզի (Լաբրադոր թերակղզում, 55°40’) հրվանդանները։
Մայրցամաքի ափերին մոտ կան բազմաթիվ կղզիներ, որոնց թվում են Կանադական Արկտիկական կղզեխումբը, Բահամյան կղզիները, Թերքս և Քայքոս կղզիները, Մեծ Անտիլյան և Փոքր Անտիլյան կղզիները, Ալեուտյան կղզիները, (որոնց մի մասը գտնվում են Արևելյան կիսագնդում), Ալեքսանդրի կղզեխումբը, Բրիտանական Կոլումբիական ափի հազարավոր կղզիներն ու Նյուֆաունդլենդը։ Գրենլանդիան, որն ինքնիշխան դանիական տարածք է և աշխարհի ամենամեծ կղզին, գտնվում է միևնույն տեկտոնական սալի վրա, ինչ Հյուսիսային Ամերիկան և աշխարհագրորեն հանդիսանում նրա բաղկացուցիչ մասը։ Երկրաբանական տեսանկյունից, Բերմուդյան կղզիներն Ամերիկա աշխարհամասի կազմում չէ, այլ օվկիանոսային կղզի է, որը ձևավորվել է ավելի քան 100 միլիոն տարի առաջ՝ Միջինատլանտյան լեռնազանգվածի ճեղքվածքի հետևանքով։ Այդուհանդերձ, Բերմուդյան կղզիներին հաճախ դիտարկում են Հյուսիսային Ամերիկայի կազմում՝ հատկապես Վիրջինիա նահանգի և մայրցամաքի մյուս հատվածների հետ դրա պատմական, քաղաքական և մշակութային կապերի պատճառով։ Մայրցամաքին ամենամոտ ցամաքային տարածքն ԱՄՆ Հյուսիսային Կարոլինա նահանգին պատկանող Հաթերաս հրվանդանն է։
Հյուսիսային Ամերիկայի տարածքի մեծ մասը գտնվում է Հյուսիսամերիկյան սալի վրա։ Մեքսիկայի արևմտյան հատվածները՝ ներառյալ Ստորին Կալիֆոռնիան և ԱՄՆ Կալիֆոռնիա նահանգը, այդ թվում՝ Սան Դիեգո, Լոս Անջելես և Սանտա Կրուս քաղաքները, գտնվում են Խաղաղօվկիանոսյան սալի արևելյան եզրին։ Երկու սալերի հատման վայրում առաջացել է Սան Անդրեաս խզվածքը։ Մայրցամաքի ծայր հարավն ու Վեստ Ինդիայի մեծ մասը գտնվում են Կարիբյան սալի վրա, մինչդեռ Խուան դե Ֆուկա և Կոկոսի սալերը Հյուսիսամերիկյան սալին սահմանակցում են արևմուտքից։
Մայրցամաքը կարելի է բաժանել չորս մեծ տարածաշրջանների, որոնցից յուրաքանչյուրն ունեն իրենց ենթատարածաշրջանները. Մեծ Հարթավայրերը ձգվում են Մեքսիկական ծոցից մինչև Հյուսիսային Կանադա, երկրաբանական տեսանկյունից երիտասարդ Լեռնային Արևմուտքը, որի կազմում մտնում են Ժայռոտ լեռները, Մեծ Ավազանը, Կալիֆոռնիան և Ալյասկան, մայրցամաքի հյուսիս-արևելքում գտնվող Կանադական վահան սարահարթը և համեմատաբար խայտաբղետ Արևելյան տարածաշրջանը, որը ներառում է Ապալաչները, Ատլանտյան ափի երկայնքով ձգվող մերձափնյա հարթավայրը և Ֆլորիդա թերակղզին։ Մեքսիկան իր երկար սարավանդներով և Կորդիլերներով, հիմնականում գտնվում է արևմտյան տարածաշրջանում՝ չնայած արևելյան ափագծով ձգվող հարթավայրերը Մեքսիկական ծոցի երկայնքով ձգվում են մինչև հարավ։
Արևմտյան լեռները միջին հատվածում կիսվել են՝ ձևավորելով Ժայռոտ լեռնազանգվածը և Կալիֆոռնիայում, Օրեգոնում, Վաշինգտոնում և Բրիտանական Կոլումբիայում Առափնյա լեռնաշղթաները։ Իսկ արդեն նրանց միջև գտնվում է Մեծ ավազանը. ցածրավայր, որն ունի ցածր լեռնազանգվածներ և ցածրադիր անապատներ։ Մայրցամաքի ամենաբարձր կետը Դենալի կամ ՄաքՔինլի լեռնագագաթն է։
Միացյալ Նահանգների աշխարհագրական գործակալությունը (USGS) նշում է, որ Հյուսիսային Ամերիկայի աշխարհագրական կենտրոնը գտնվում է Հյուսիսային Դակոտա նահանգի Բալթա քաղաքից մոտ 10 կմ դեպի արևմուտք (48°10′ հս․ լ. 100°10′ ամ. ե.HGЯO) կամ նույն նահանգի Ռեգբի քաղաքից 24 կմ հեռավորության վրա։ USGS-ը նշում է, որ «կառավարական որևէ գերատեսչություն չի մակնանշել կամ որևէ հուշարձան չի տեղադրել ԱՄՆ 50 նահանգների, Միացյալ Նահանգների և Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքի աշխարհագրական կենտրոններում»։ Այդուհանդերձ, Ռեգբիի կենտրոնում տեղադրված է 4,6 մ բարձրություն ունեցող քարե կոթող, որը խորհրդանշում է քաղաքի կենտրոնը։ Հյուսիսային Ամերիկայում մոտակա ափագծից ամենահեռու կետը գտնվում է 1650 կմ հեռավորության վրա։ Այն գտնվում է Հարավային Դակոտա նահանգի Ալեն և Քայլ բնակավայրերի միջև (43°22′ հս․. լ. 101°58′ ամ. ե.HGЯO)[53]։
Երկրաբանություն
Երկրաբանական պատմություն
Լավրենտիան հնագույն կրատոն է, որը ձևավորում է Հյուսիսային Ամերիկայի երկրաբանական կորիզը։ Այն ձևավորվել է 1,5-ից 1 միլիարդ տարի առաջ՝ Պրոտերոզոյան դարաշրջանում[54]։ Կանադական վահանը կրատոնի խոշորագույն դրսևորումն է։ Ուշ պալեոզոյան դարաշրջանից մինչև վաղ մեզոզոյան դարաշրջան Հյուսիսային Ամերիկան ներկայիս մյուս մայրցամաքների հետ եղել է Պանգեա գերմայրցամաքի մասերից մեկը, որից արևելք ընկած էր Եվրասիան։ Պանգեայի ձևավորման արդյունքներից մեկը եղել են Ապալաչյան լեռները, որը ձևավորվել է ավելի քան 480 միլիոն տարի առաջ։ Ուստի, վերջինս աշխարհի ամենահին լեռնաշղթաներից մեկն է։ Երբ մոտ 200 միլիոն տարի առաջ Պանգեան սկսեց մասնատվել, Հյուսիսային Ամերիկան ու Եվրասիան դարձան Լավրասիայի մաս։ Իսկ արդեն Կավճի ժամանակաշրջանի կեսերին Լավրասիան ևս մասնատվեց, որի արդյունքում ձևավորվեցին ներկայիս մայրցամաքները[55]։ Ժայռոտ լեռները և արևմտյան մյուս լեռնաշղթաները սկսեցին ձևավորվել մոտավորապես 80-55 միլիոն տարի առաջ, այսպես կոչված, Լարամիդյան օրոգենեզի ժամանակաշրջանում, երբ ձևավորվում էին մի շարք լեռնաշղթաներ։ Պանամայի պարանոցի ձևավորումը, որը մայրցամաքը միավորում է Հարավային Ամերիկայի հետ, հավանաբար տեղի է ունեցել մոտ 12-15 միլիոն տարի առաջ[56], իսկ Մեծ լճերը (ինչպես նաև հյուսիային մի շարք քաղցրահամ լճեր ու գետեր) կտրվել են մոտ 10 000 տարի առաջ՝ նահանջող սառցադաշտերի հետևանքով։
Հյուսիսային Ամերիկան հանդիսանում է այն բանի աղբյուրը, ինչ մարդկությունը գիտի երկրաբանական ժամանակաշրջանների մասին[57]։ Աշխարհագրական տարածքը, որտեղ ավելի ուշ կստեղծվի Միացյալ Նահանգները, բնակեցված է եղել դինոզավրերի ավելի շատ տեսակներով, քան մեկ այլ ժամանակակից պետություն[57]։ Համաձայն հնէաբան Պետեր Դոդսոնի՝ դա հիմնականում կապված է շերտագրության, կլիմայի, աշխարհագրության, մարդկային ռեսուրսների և պատմության հետ[57]։ Մեզոզոյան դարաշրջանի մեծ մասը մայրցամաքի չորային բազմաթիվ շրջաններում ներկայացված է մերկ ժայռերի տեսքով[57]։ Հյուսիսային Ամերիկայում յուրայի ժամանակաշրջանի դինոզավրերի բնակեցման ամենահայտնի վայրը եղել է Միացյալ Նահանգների արևմուտքում գտնվող Մորիսոնի ձևավորումը, որտեղից հայտնաբերվել են այդ բրածո կենդանիների բազմաթիվ մնացորդներ[58]։
Կանադայի երկրաբանություն
Երկրաբանական տեսանկյունից Կանադան աշխարհի ամենահին տարածաշրջաններից մեկն է, որի տարածքի կեսից ավելին բաղկացած է մինչքեմբրի ժամանակաշրջանի ժայռերից, որոնք պալեոզոյան դարաշրջանի սկզբից ի վեր եղել են ծովի մակարդակից բարձր[59]։ Կանադայի հանքային ռեսուրսները բազմազան են և լայնատարած[59]։ Կանադական վահանի երկայնքով և հյուսիսում կան երկաթի, նիկելի, ցինկի, պղնձի, ոսկու, կապարի, մոլիբդենի և ուրանի հարուստ պաշարներ։ Վերջերս Արկտիկայում հայտնաբերվել են նաև ադամանդի խոշոր պաշարներ[60], որի արդյունքում Կանադան դարձել է աշխարհում ադամանդի ամենախոշոր արդյունահանողներից մեկը։ Վահանի երկայնքով կան հանքարդյունահանման մի քանի քաղաքներ։ Դրանցից ամենամեծը և ամենահայտնին Օնտարիո նահանգի Գրեյթեր Սադբերի քաղաքն է։ Սադբերին բացառություն է Վահանում հանքանյութերի ձևավորման նորմալ գործընթացից, քանի որ կան բավականաչափ ապացույցներ այն բանի, որ Սադբերին երկնաքարի անկումից առաջացած խառնարան է։ Մոտակա, բայց առավել քիչ հայտնի Տեմագամի մագնիսական անոմալիան Սադբերի խառնարանի հետ ունի ապշեցուցիչ նմանություններ։ Երկուսի մագնիսական անոմալիաներն էլ նման են, ուստի այն կարող է լինել մետաղական հանածոներով հարուստ երկրորդ հարվածային խառնարանը[61]։ Կանադական վահանը ծածկված է նաև հյուսիսային ընդարձակ անտառներով, որոնք անտառտնտեսական արդյունաբերության կարևորագույն օբյեկտներ են։
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների երկրաբանություն
ԱՄՆ մայրցամաքային տարածքը (առանց Ալյասկայի և Հավայիի) կարելի է հստակորեն բաժանել ֆիզիկաաշխարհագրական 5 շրջանների.
- Ամերիկյան Կորդիլերներ,
- Կանադական վահան[59] (Միացյալ Նահանգների վերին միջին արևմուտքի հյուսիսային հատվածը),
- Կայուն պլատֆորմ,
- Մերձափնյա հարթավայր,
- Ապալաչյան գոտի։
Ալյասկայի երկրաբանությունը բնորոշ է Կորդիլերներին, մինչդեռ Հավայիի կղզիների մեծ մասը բաղկացած է նեոգեն հրաբուխներից, որոնք ժայթքում են տաք կետերի վրա։
Հյուսիսային Ամերիայի հիմնաժայռերը և ռելիեֆը։
Հյուսիային Ամերիկայի կրատոնները և հիմնաժայռերը։
Կենտրոնական Ամերիկայի երկրաբանություն
Կենտրոնական Ամերիկան երկրաբանական տեսանկյունից ժամանակ առ ժամանակ ակտիվ է հրաբխային ժայթքումներով և երկրաշարժերով։ 1976 թվականին Գվատեմալայում տեղի է ունեցել հզոր երկրաշարժ, որի հետևանքով զոհվել է 23 000 մարդ։ Նիկարագուայի մայրաքաղաք Մանագուան երկրաշարժից ավերվել է 1931 և 1972 թվականներին, որից երկրորդի ժամանակ զոհվել է մոտ 5 000 մարդ։ Երեք երկրաշարժեր էլ ավերել են Սալվադորը, որոնցից մեկը տեղի է ունեցել 1986 թվականին և երկուսը՝ 2001 թվականին։ 2009 թվականին Կոստա Ռիկայի հյուսիսային և կենտրոնական հատվածներում տեղի ունեցած երկրաշարժի հետևանքով զոհվել է առնվազն 34 մարդ, իսկ նույն տարի Հոնդուրասի հզոր երկրաշարժը դարձել է 7 մարդու մահվան պատճառ։
Հրաբխային ժայթքումները սովորական երևույթ են այս տարածաշրջանի համար։ 1968 թվականին Կոստա Ռիկայում գտնվող Արենալ հրաբխի ժայթքման հետևանքով զոհվել է 87 մարդ։ Հրաբխային լավաների արդյունքում առաջացած բերրի հողերը հնարավորություն են տվել գյուղատնտեսական առումով բարենպաստ բարձրադիր շրջաններում պահել խիտ բնակչություն։
Կենտրոնական Ամերիկան ունի բազմաթիվ լեռնազանգվածներ։ Դրանցից ամենաերկարներն են Սիեռա Մադրե դե Չիապասը, Կորդիլիերա Իսաբելիան և Կորդիլիերա դե Տալամանկան։ Լեռնազանգվածների միջև ընկած են բերրի հովիտներ, որոնք հարմար են մարդկային կենսագործունեության համար։ Փաստացի, Հոնդուրասի, Կոստա Ռիկայի և Գվատեմալայի բնակչության մեծ մասը բնակվում է հովիտներում։ Դրանք հարմար են սուրճ, հատիկավորներ և այլ մշակաբույսեր աճեցնելու համար։
Կլիմա
Հյուսիսային Ամերիկան խոշոր մայրցամաք է, որն ընկած է Հյուսիսային բևեռային շրջանի և Հյուսիսային արևադարձի միջև։ Գրենլանդիայում, ինչպես նաև Կանադական վահանում, գերիշխող է տունդրան, որտեղ միջին ջերմաստիճանը տատանվում է 10-20°C (50-68°F), սակայն Գրենլանդիայի կենտրոնական հատվածները ծածկված են սառույցի հաստ շերտով։ Տունդրան տարածված է Կանադայի ողջ երկայնքով, սակայն դրա սահմաններն ավարտվում են Ժայռոտ լեռների (ներառյալ՝ Ալյասկան) և Կանադական վահանի վերջում՝ Մեծ Լճերի մոտ։
Կասկադյան լեռներից արևմուտք ընկած տարածքների կլիման բնորոշվում է որպես չափավոր՝ տեղումների միջին քանակով (շուրջ 510 մմ)[62]։
Կալիֆոռնիայի ափամերձ շրջաններում կլիման միջերկրածովյան է։ Ափամերձ քաղաքներում միջին ջերմաստիճանը տարվա ողջ ընթացքում տատանվում է 14-21°C (57-70°F)[63]։
Արևելյան ափից մինչև Հյուսիսային Դակոտայի արևելք, այնուհետև հարավ՝ մինչև Կանզաս, կլիման խոնավ ցամաքային է, որն արտահայտվում է տարվա բոլոր եղանակներով և առատ տեղումներով։ Օրինակ՝ Նյու Յորքում տարեկան միջին տեղումների ցուցանիշը կազմում է 1300 մմ[64]։
Մերձարևադարձային կլիման սկսվում է խոնավ ցամաքային կլիմայի հարավային սահմանին և ձգվում մինչև Մեքսիկական ծոց (ընդգրկում է Տեխասի արևելյան հատվածը)։ Այստեղ գտնվում են Միացյալ Նահանգների հիմնական տարածքի ամենախոնավ քաղաքները։ Օրինակ՝ Ալաբամա նահանգի Մոբիլ քաղաքում տեղումների տարեկան ցուցանիշը հասնում է 1700 մմ-ի[65]։
Տափաստանային/անապատային կլիման Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների ամենաչոր կլիման է։ Այն սկսվում է ցամաքային խոնավ և մերձարևադարձային կլիմաների սահմաններից և ձգվում դեպի արևելք՝ Սիեռա Նևադա, դեպի հարավ՝ Դուրանգոյի հարավային սահմաններ, և հյուսիս՝ դեպի տունդրա[66]։ Ցուրտ լեռնային կլիման հյուսիսից հարավ հատում է մայրցամաքը, որտեղ մերձարևադարձային կամ բարեխառն կլիմաները հանդիպում են արևադարձային կլիմայի հենց ներքևում, ինչպես օրինակ՝ Մեքսիկայի կենտրոնում և Գվատեմալայում։ Արևադարձային կլիմաները հանդիպում են կղզիների շրջաններում և ենթամայրցամաքի ամենահարավում։ Սովորաբար սավաննաները ողջ տարվա ընթացքում աչքի են ընկնում անձրևներով և բարձր ջերմաստիճանով։ Դրանք հանդիպում են Կարիբյան ծովի ափին գտնվող երկրներում և նահանգներում կամ Մեքսիկական ծոցից և Խաղաղ օվկիանոսից հարավ ընկած տարածքներում[67]։
Բնապահպանություն
Հյուսիսային Ամերիկայի կենդանական աշխարհին բնորոշ են բիզոնը, սև արջը, յագուարը, պուման, մարգագետնային շունը, հնդկահավը, ժանիքավոր այծյամը, ջրարջը, կոյոտը և թագավորական թիթեռը։
Հյուսիսային Ամերիկայում ընտելացված բուսատեսակներից են ծխախոտը, եգիպտացորենը, դդումը, լոլիկը, արևածաղիկը, հապալասը, ավոկադոն, բամբակենին, կարմիր պղպեղը և վանիլը։
Remove ads
Պատմություն
Մինչկոլումբոսյան շրջան
Ամերիկայի բնիկները մի շարք առասպելներ ունեն այն մասին, որ իրենք այդ տարածքում ապրել են դրա ստեղծման պահից[68], սակայն այդ փաստը հավաստող որևէ ապացույց չկա[69]։ Այն կարծիքը, որ Ամերիկայում հենց սկզբից բնակվել են հին ասիացիներ, մշտական ուսումնասիրությունների և քննարկումների առիթ է[70]։ Ավանդական տեսությունն այն է, որ որսորդները ոտք են դրել արևելյան Սիբիրի և ներկայիս Ալյասկայի միջև գտնվող Բերինգիա ցամաքային կամուրջ 27000-14000 տարի առաջ[71][72][73]}}։ Տարածվող տեսակետ կա, որ Ամերիկայի առաջին բնակիչները Բերինգիայից ժամանել են մոտ 13000 տարի առաջ[74], իսկ Վերջին սառցե դարաշրջանի վերջում՝ մոտ 12500 տարի առաջ[75], մարդկանց ներհոսքն Ամերիկա զգալիորեն աճել է։ Հյուսիսային Ամերիկայի ամենահին ժայռապատկերները 15000-10000 տարվա են[76][77]}}։ Գենետիկական և մարդաբանական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Վաղ-Միջին հոլոցենի ժամանակ Բերինգի նեղուցով Ասիայից ներգաղթյալների մեկ այլ հոսք է եղել[78][79][80]։
Նախքան եվրոպացիների հետ շփումը Հյուսիսային Ամերիկայի բնիկները բաժանվել են տարբեր պոլիտեաների՝ մի քանի ընտանիքներից կազմված փոքր խմբերից մինչև մեծ կայսրություններ։ Նրանք բնակվում էին մի քանի «մշակութային արեալներում», որոնք մոտավոր են համապատասխանում աշխարհագրական և կենսաբանական գոտիներին և լավ պատկերացում են տալիս, թե ինչպես են ապրել այնտեղի բնակիչները (օրինակ՝ Մեծ հարթավայրերի բիզոնի որսորդները կամ Մեզոամերիկայի ֆերմերները)։ Բնիկ խմբերը դասակարգվել են նաև ըստ լեզվաընտանիքների (աթաբասկյան կամ յուտո-ացտեկյան)։ Սակայն իրար նման լեզուներով խոսացող ժողովուրդները ոչ միշտ էին միևնույն նյութական մշակույթը կիսում կամ ոչ միշտ էին դաշնակիցներ։ Մարդաբանները կարծում են, որ Արկտիկայի բարձր լեռնային վայրերում բնակվող ինուիտները Հյուսիսային Ամերիկա են գաղթել բնիկ մյուս խմբերից շատ ավելի ուշ, ինչի մասին վկայում է հնագիտական տարեգրությունից Դորսեթ մշակույթի արտեֆակտների անհետացումը և Թուլե ժողովրդով դրանց փոխարինումը։
Մայրցամաքում բնիկ ժողովուրդների՝ հազարավոր տարիներ բնակվելու ընթացքում մշակույթներն անընդհատ փոխվել են։ Մինչև այսօր հայտնի ամենահին մշակույթներից մեկը ներկայիս Նյու Մեքսիկոյի Կլովիս մշակույթն է (մ.թ.ա մոտավորապես 9550-9050)[77]։ Ավելի ուշ ժամանակաշրջանում ապրող խմբերի մշակույթներից էին Միսիսիպի գետի հովտում գոյություն ունեցող միսիսիպյան մշակույթը, գերեզմանաթմբեր կառուցողների մշակույթը, ինչպես նաև ներկայիս Չորս անկյան անասազի մշակույթը։ Հյուսիսային Ամերիկայի ավելի հարավում գտնվող մշակութային խմբերն են ընտելացրել ամբողջ աշխարհում այժմ կիրառվող այնպիսի մշակաբույսերը, ինչպիսիք են լոլիկը, դդումը և եգիպտացորենը։ Հարավում գյուղատնտեսության զարգացման արդյունքում շատ ուրիշ ձեռքբերումներ էլ են գրանցվել։ Մայաները ստեղծեցին իրենց գրի համակարգը, կառուցեցին վիթխարի բուրգեր և տաճարներ, ունեին բարդ օրացույց, ինչպես նաև մոտավորապես մ. թ. 400 թվականին մշակեցին «0»-ի հասկացությունը[81]։
Եվրոպական արձանագրություններում Հյուսիսային Ամերիկայի վերաբերյալ առաջին հիշատակումները եղել են սկանդինավյան սագաներում, որտեղ այն նշվում է Վինլանդ անվամբ[82]։ Մինչկոլումբոսյան ժամանակաշրջանում Հյուսիսային Ամերիկայի մայրցամաքային հատվածի և եվրոպական մշակութային որևէ խմբի անդրօվկիանոսյան ամենավաղ փաստագրված շփումը թվագրվում է մ. թ. 1000 թվականով[83]։ Տվյալ վայրը, որը գտնվում է Նյուֆաունդլենդ կոչվող կղզու ծայր հյուսիսում, սկանդինավցիներով բնակեցման անհերքելի վկայությունն է[84]։ Ըստ որոշ կարծիքների՝ սկանդինավցի ծովագնաց Լեյֆ Էրիկսոնը (մոտ մ.թ. 970-1020 թվականներին) այցելել է այդ բնակավայր։ Նա առաջին եվրոպացին է եղել, որը ոտք է դրել մայրցամաք (բացառությամբ Գրենլանդիան)[85][86]։
Մեքսիկայի հարավային մասում և Գվատեմալայում դեռևս ապրում էր մայաների մշակույթը, երբ ժամանեցին իսպանացի կոնկիստադորները, սակայն այդ տարածքում քաղաքական գերիշխանությունը պատկանում էր Ացտեկների կայսրությանը, որի մայրաքաղաք Տենոչտիտլանը տեղակայված էր ավելի հարավ՝ Մեքսիկական հովտում։ 1521 թվականին Էռնան Կորտեսը նվաճեց Ացտեկների կայսրությունը[87]։
1492-1910 թվականներ
Այսպես կոչված աշխարհագրական մեծ հայտնագործությունների դարաշրջանում եվրոպացիներն ուսումնասիրեցին անդրծովյան շրջանները և պահանջներ ներկայացրին Հյուսիսային Ամերիկայի տարբեր հատվածների նկատմամբ, որոնց մեծ մասն արդեն բնակեցված էր հնդկացիներով։ Երբ եվրոպացիները եկան «Նոր աշխարհ», տեղաբնիկները տարբեր կերպ արձագանքեցին դրան՝ առևտրային հարաբերություններ հաստատեցին, համագործակցեցին, դիմադրություն ցույց տվեցին, հնազանդվեցին։ Բնիկների քանակը զգալիորեն կրճատվեց զավթիչների հետ կատաղի հակամարտությունների և Եվրոպայից բերված հիվանդությունների պատճառով, որոնց նկատմամբ բնիկ ամերիկացիները իմունիտետ չունեին[88]։ Բնիկ ժողովուրդների մշակույթն էապես փոփոխություններ կրեց, փոխվեց նաև նրանց՝ այս կամ այն քաղաքական և մշակութային խմբերին պատկանելը։ Որոշ լեզվախմբեր մահացան, իսկ մյուսները միանգամայն արագ փոփոխվեցին։
Իսպանացի արշավորդ Խուան Պոնսե դե Լեոնը, որն ուղեկցում էր Կոլումբոսին նրա երկրորդ ճանապարհորդության ժամանակ, 1513 թվականին այցելեց Հյուսիսային Ամերիկայի հարավարևելյան ափ և այդ տարածքն անվանեց Լա Ֆլորիդա[89]։ Գաղութացման տարիներին Իսպանիան, Անգլիան և Ֆրանսիան յուրացրին և մեծ տարածքային պահանջներ ներկայացրին Հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան և հարավային ափերի նկատմամբ։ 1490-ական թվականներին Իսպանիան մշտական բնակության վայրեր հիմնեց Կարիբյան ավազանում տեղակայված Հայիթի կղզում և Կուբայում, կառուցեց քաղաքներ, ստիպեց բնիկներին աշխատել, իսպանացի բնակչության համար մշակաբույսեր աճեցրեց, իսկ նրանց բարեկեցության համար էլ զարգացրեց ոսկու արդյունահանումը։ Բնիկների մեծ մասը մահացավ հիվանդությունների և գերծանրաբեռնված աշխատանքի պատճառով, ինչն իսպանացիներին մղեց նոր տարածքային պահանջներ ներկայացնել։ 1519 թվականին իսպանացի կոնկիստադոր Էռնան Կորտեսի գլխավորությամբ արշավախումբ նավարկեց արևմուտք՝ դեպի ներկայիս Մեքսիկա։ Բնիկների շրջանում ունենալով դաշնակիցներ՝ իսպանացիները 1521 թվականին նվաճեցին Կենտրոնական Մեքսիկայում գտնվող Ացտեկների կայսրությունը։ Այնուհետև 16-րդ դարում Իսպանիան մշտական բնակության քաղաքներ հիմնեց Մեքսիկայում, Կենտրոնական Ամերիկայում և իսպանական Հարավային Ամերիկայում։ Երբ իսպանացիները նվաճեցին ացտեկների և ինկերի բարձր քաղաքակրթությունը, Կարիբյան ծովը դարձավ Իսպանական կայսրության գետային նավահանգիստը։
Եվրոպական գերտերությունները սկսեցին ներխուժել այն տարածքներ, որոնց նկատմամբ Իսպանիան տարածքային պահանջներ ուներ՝ ներառյալ Կարիբյան կղզիները։ Ֆրանսիան նվաճեց Հայիթիի արևմտյան հատվածը և հիմնադրեց Սան Դոմինգո գաղութը, որտեղ սևամորթ ստրուկների աշխատանքով շաքարեղեգից շաքարավազ էին ստանում։ Բրիտանիան նվաճեց Բարբադոսը և Ճամայկան, հոլանդացիները և դանիացիները ևս նվաճեցին կղզիներ, որոնց նկատմամբ Իսպանիան նկրտումներ ուներ, սակայն վերջինս նախ ցանկանում էր իր վերահսկողության տակ գցել հարևան Իռլանդիային։ Առաջին անգլիական բնակավայրը 1607 թվականին հիմնված Ջեյմսթաունն էր, որին հաջորդեցին մայրցամաքի արևելյան ափին հիմնված այլ գաղութային բնակավայրերը՝ ներկայիս Ջորջիայից մինչև Մասաչուսեթս՝ ձևավորելով Տասներեք գաղութները։ Անգլիացիները բնակավայրեր չհիմնեցին Սուրբ Լավրենտիոս գետի հովտից հյուսիս և արևելք ընկած հատվածում՝ այն մասում, որտեղ անկախության պատերազմից հետո կազմավորվեց Կանադան։ Առաջին վաղ անգլիական բնակավայրերն էին 1630 թվականին հիմնված Սենթ Ջոնսը և 1749 թվականին հիմնված Հալիֆաքսը։ Առաջին ֆրանսիական բնակավայրը 1608 թվականին հիմնված Քվեբեկն էր։ Յոթնամյա պատերազմում Մեծ Բրիտանիայի տարած հաղթանակից հետո Ֆրանսիան 1763 թվականին զիջեց Միսիսիպի գետից արևելք ընկած հատվածի նկատմամբ իր տարածքային պահանջները։ Իսպանիան իրավունք ստացավ Միսիսիպիից արևմուտք ընկած տարածքների նկատմամբ, որոնք այժմ ծառայում են որպես սահման։ Ֆրանսիական այսպես կոչված «գաղութարարները», նոր մայրցամաքում մի քանի սերունդ բնակվելուց հետո, երբ իսպանացի զավթիչները լքեցին այդ տարածքները, Մեքսիկական ծոցում գտնվող Լուիզիանա ֆրանսիական բնակավայրով տեղափոխվեցին Իլինոյս երկիր։
Ատլանտյան օվկիանոսի հյուսիսային ափի Տասներեք գաղութները, Բրիտանիայի թշնամիներ Ֆրանսիայի և Իսպանիայի օգնությամբ երկարատև պատերազմ մղելով, 1776 թվականին հռչակեցին իրենց անկախությունը՝ կազմավորելով Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները։ Նոր ձևավորված ազգը հաստատուն քայլերով փորձում էր ընդլայնել իր տարածքը։ Այդ ժամանակ ռուսներն արդեն ամուր հաստատվել էին Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիսարևմտյան ափի հյուսիսային հատվածում և ակտիվորեն ծովով մուշտակեղենի առևտրով էին զբաղվում այդ շրջանում։ Արդյունքում իսպանացիներն ավելի շատ ցանկացան վերահսկել Խաղաղ օվկիանոսի ափին ծավալվող առևտուրը և քարտեզագրեցին ափի մեծ մասը։ Այդ ժամանակաշրջանում Ալտա Կալիֆոռնիայում հիմնվեցին առաջին իսպանական բնակավայրերը։ 1803 թվականին Նապոլեոն Բոնապարտը Միացյալ Նահանգներին վաճառեց Ֆրանսիայի՝ Հյուսիսային Ամերիկայում՝ Միսիսիպի գետից արևմուտք ընկած վերջին տարածքները։ Գործարքը հայտնի է «Լուիզիանայի գնում» անվամբ։ Իսպանիան և Միացյալ Նահանգները 1819 թվականին Ադամս-Օնիսի պայմանագրով լուծեցին արևմտյան սահմանի վերաբերյալ իրենց տարաձայնությունը։ Մեքսիկան երկարատև պատերազմ էր մղում Իսպանիայից անկախություն ձեռք բերելու համար, որին և հասավ 1821 թվականին Մեքսիկայի և Կենտրոնական Ամերիկայի համար։ ԱՄՆ-ը ձգտում էր ավելի ընդլայնվել դեպի արևմուտք, որի համար սկսեց Ամերիկա-մեքսիկական պատերազմը։ Արդյունքում ստացավ լայնարձակ մի տարածք, որի հանդեպ նկրտումներ ունեին սկզբից Իսպանիան, այնուհետև Մեքսիկան։ Այդ տարածքի մեծ մասի վրա փաստացի գերիշխում էին տեղաբնիկները, որոնք չէին ճանաչում Իսպանիայի, Ֆրանսիայի կամ Միացյալ Նահանգների տարածքային պահանջները։ Ռուսաստանը 1867 թվականին ԱՄՆ-ին վաճառեց Հյուսիսային Ամերիկայում իր տարածքները՝ ներառյալ Ալյասկան։ Նույն թվականին Հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան հատվածի գաղութները միավորվեցին Կանադայի դոմինիոնի տակ։ ԱՄՆ-ը ցանկանում էր Կոլումբիայի մաս կազմող Պանամայի պարանոցի միջով ջրանցք անցկացնել, այդ պատճառով պատերազմում աջակցում էր պանամացիներին՝ Կոլումբիայից նրանց բաժանելու նպատակով։ ԱՄՆ-ը ստեղծեց Պանամայի ջրանցքի գոտին, որի նկատմամբ հայտարարեց իր տիրապետությունը։ Ատլանտյան օվկիանոսը Խաղաղի օվկիանոսի հետ կապող Պանամայի ջրանցքի՝ տասնյակ տարիներ տևած կառուցման աշխատանքներն ավարտվեցին 1913 թվականին։
Remove ads
Ժողովրդագրություն
Տնտեսապես Կանադան և Միացյալ Նահանգները մայրցամաքի ամենահարուստ և ամենազարգացած երկրներն են, որոնց հաջորդում է արդյունաբերական Մեքսիկան[90]։ Կենտրոնական Ամերիկայի և Կարիբյան ավազանի երկրները տնտեսապես և մարդկային ներուժի զարգացման տարբեր մակարդակներում են գտնվում։ Օրինակ՝ Կարիբյան ավազանի փոքր կղզի-պետություններում՝ Բարբադոսում, Տրինիդադ և Տոբագոյում, Անտիգուա և Բարբուդայում մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ն ավելի բարձր է, քան Մեքսիկայում, քանի որ կղզի-պետություններն ավելի քիչ բնակչություն ունեն[91]։ Պանաման և Կոստա Ռիկան, ըստ Մարդկային ներուժի զարգացման ինդեքսի և ՀՆԱ-ի, ավելի բարձր ցուցանիշներ ունեն, քան Կենտրոնական Ամերիկայի այլ պետությունները։ Չնայած Գրենլանդիան նավթի և օգտակար հանածոների հսկայական պաշարներ ունի, դրանց մեծ մասը չի օգտագործվում, և կղզին տնտեսապես կախված է ձկնորսությունից, զբոսաշրջությունից և Դանիայից ստացվող սուբսիդիաներից։ Այդուհանդերձ, կղզին շատ է զարգացած[92]։
Էթնիկ առումով Հյուսիսային Ամերիկան բազմազան է։ Երեք հիմնական էթնիկ խմբերն են՝ եվրոպոիդ, մետիսներ, սևամորթներ[93]։ Փոքրաթիվ էթնիկ խմբերի մեջ քիչ թիվ են կազմում բնիկ հնդկացիները և ասիացիները[93]։
Լեզուներ
Հյուսիսային Ամերիկայում լայնորեն տարածված լեզուներն են անգլերենը, իսպաներենը և ֆրանսերենը։ Դանիերենը տարածված է Գրենլանդիայում, որտեղ խոսում են նաև գրենլանդերեն, իսկ հոլանդերեն խոսում են Նիդերլանդական Անտիլներում, որտեղ խոսում են նաև տեղական լեզուներով։ Անգլո-Ամերիկա եզրն օգտագործվում է Ամերիկա աշխարհամասի անգլախոս երկրների համար, մասնավորապես Կանադայի (որտեղ անգլերենը և ֆրանսերենը պաշտոնական լեզուներ են) և Միացյալ Նահանգների, երբեմն էլ Բելիզի, հատկապես Կարիբյան համագործակցության համար։ «Լատինական Ամերիկա» եզրը վերաբերվում է Ամերիկա աշխարհամասի մյուս հատվածին (սովորաբար Միացյալ Նահանգներից հարավ ընկած հատվածը), որտեղ լայնորեն տարածված են ռոմանական լեզուները՝ լատիներենից առաջացած իսպաներենը և պորտուգալերենը։ Լատինական Ամերիկայի մեջ են մտնում Կենտրոնական Ամերիկայի հանրապետությունները (բայց ոչ միշտ Բելիզը), Կարիբյան ավազանի մի մասը (ոչ հոլանդախոս, անգլախոս կամ ֆրանսախոս տարածքները), Մեքսիկան և Հարավային Ամերիկայի մեծ մասը (բացառությամբ Գայանայի, Սուրինամի, Ֆրանսիական Գվիանայի (Ֆրանսիա) և Ֆոլկլենդյան կղզիների (Միացյալ Թագավորություն))։
Ֆրանսերենը պատմականորեն կարևոր դեր է խաղացել Հյուսիսային Ամերիկայում և ներկայումս պահպանված է որոշ տարածաշրջաններում։ Կանադան պաշտոնապես ունի երկու պետական լեզու։ Ֆրանսերենը Քվեբեկ նահանգի պաշտոնական լեզուն է, որտեղ բնակչության 95%-ի համար դա մայրենի կամ երկրորդ լեզուն է։ Նյու Բրանսուիկ նահանգում պաշտոնական լեզուներ են համարվում անգլերենն ու ֆրանսերենը։ Ֆրանսախոս մյուս շրջանների թվում են Օնտարիոյի նահանգը (պաշտոնական լեզուն անգլերենն է, սակայն մոտ 600 000 ֆրանսախոսներ կան), Մանիտոբան (դե յուրե պաշտոնական լեզու անգլերենի հետ միասին), Ֆրանսիական Վեստ Ինդիան, Սեն Պիեռ և Միքելոնը, ինչպես նաև ԱՄՆ-ի Լուիզիանա նահանգը, որտեղ ֆրանսերենը ևս պետական լեզու է։ Հայիթին ներառվել է այս խմբում՝ հիմնվելով պատմական կապի վրա, սակայն հայիթցիները խոսում են թե՛ կրեոլերեն, թե՛ ֆրանսերեն։ Նմանապես անգլերենի հետ միասին ֆրանսերեն և անտիլյան ֆրանս-կրեոլերեն են խոսում Սենթ Լյուսիայում և Դոմինիկայում։
Հյուսիսային Ամերիկայում շատ են նաև ամերիկյան-հնդկացիական լեզուներով խոսացող բնակիչների թիվը. Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում 372 000 մարդ[94], Կանադայում՝ 225 000 մարդ[95], Մեքսիկայում՝ 6 մլն մարդ[96] խոսում է այդ լեզուներով։ Նախքան եվրոպացիների ժամանելը մայրցամաք, Միացյալ Նահանգներում և Կանադայում խոսում էին 300 լեզուներով. այժմ պահպանվել է 150 լեզու[97]։
Կրոններ
Քրիստոնեությունը ամենատարածված կրոնն է Միացյալ Նահանգներում, Կանադայում և Մեքսիկայում։ Փյու հետազոտական կենտրոնի կատարած հարցման համաձայն՝ երկրի բնակչության 77%-ը իրեն քրիստոնյա է համարում[98]։ Քրիստոնեությունը նաև գերիշխող կրոն է Հյուսիսային Ամերիկայի 23 այլ երկրներում[99]։ Միացյալ Նահանգներն աշխարհում ամենաշատ քրիստոնյա բնակչությունն ունի՝ մոտ 247 մլն (70%), թեև մնացած երկրներում էլ քրիստոնյաների թիվը մեծ է[100]։ Մեքսիկան կաթոլիկների թվով աշխարհում երկրորդն է. առաջ է թողնում միայն Բրազիլիային[101]։ Ըստ 2015 թվականին կատարված մի ուսումնասիրության՝ Հյուսիսային Ամերիկայում մուսուլմանական ծագում ունեցող քրիստոնյաների թիվը 493 000 է, որոնց մեծ մասը բողոքականներ են[102]։
Ըստ այդ նույն ուսումնասիրության՝ որևէ կրոնական կողմնորոշում չունեցող անձինք (ներառյալ ագնոստիկները և աթեիստները) կազմում են Կանադայի և Միացյալ Նահանգների բնակչության 17%-ը[103]։ Որևէ հավատքի չհետևող անձինք կազմում են Միացյալ Նահանգների բնակչության 24%-ը և Կանադայի բնակչության 24%-ը[104]։
Կանադայում, Միացյալ Նահանգներում և Մեքսիկայում կան հրեաների (6 մլն կամ մոտ 1,8%)[105], բուդդայականների (3,8 մլն կամ 1.1%)[106] և մուսուլմանների (3,4 մլն կամ 1%) համայնքներ[107]։ Հրեաների ամենամեծ քանակը գտնվում է Միացյալ Նահանգներում (5,4 մլն)[108], Կանադայում (375 000)[109] և Մեքսիկայում (67 476)[110]։ Միացյալ Նահանգներում է գտնվում Հյուսիսային Ամերիկայի ամենամեծ մուսուլման համայնքը՝ 2,7 մլն կամ 0,9%[111][112], մինչդեռ Կանադայում կա մոտ մեկ միլիոն մուսուլման, որը կազմում է երկրի բնակչության 3,2%-ը[113], իսկ Մեքսիկայում՝ 3700[114]։ Ըստ «The San Diego Union-Tribune» օրաթերթի՝ 2012 թվականի դրությամբ ԱՄՆ-ում կար 1,2 մլն բուդդայական, որոնցից 40%-ը բնակվում էր Հարավային Կալիֆոռնիայում[115]։
Մեքսիկայի և Կենտրոնական Ամերիկայի բնակչության գերակշիռ մասը քրիստոնյա է (96%)[116]։ Երբ 16-րդ դարում իսպանացիները սկսեցին գաղութացնել Մեքսիկան, կաթոլիկությունը միակ ուղղությունն էր, որ Իսպանիայի թագավորությունը և Կաթոլիկ եկեղեցին թույլատրեց։ Կրոնափոխության լայնածավալ արշավ սկսվեց, որը ստացավ «հոգիների զավթում» անվանումը և նպատակ ուներ տեղաբնիկներին քրիստոնյա դարձնել։ Ուղղափառ հավատքը տարածելու նպատակով ինկվիզիցիա ստեղծվեց։ Կաթոլիկ եկեղեցին շարունակեց մնալ կարևոր ինստիտուտ և նույնիսկ քաղաքական անկախություն ձեռք բերելուց հետո կաթոլիկությունը շարունակեց մնալ գերակշռող կրոն։ 1960-ական թվականներից ավելացավ քրիստոնյա խմբերի՝ մասնավորապես բողոքականների, ինչպես նաև կրոնական կազմակերպությունների և այն անձանց թիվը, որոնք իրենց համարում էին որևէ կրոնի չհետևող։ Կարիբյան ավազանի երկրներում ևս գերակշռող կրոնը քրիստոնեությունն է (85%)[116]։ Տարածաշրջանում տարածված այլ կրոններից են հինդուիզմը, իսլամը, ռաստաֆարական կրոնը (Ճամայկայում) և աֆրո-ամերիկյան կրոնները, ինչպիսիք են սանտերիան և վուդուն։
Բնակչություն
.jpg)
.jpg)
Հյուսիսային Ամերիկան Եվրասիայից և Աֆրիկայից հետո բնակչության թվով երրորդ ամենամեծ մայրցամաքն է[117]։ Ամենամեծ բնակչություն ունեցող երկիրը Միացյալ Նահանգներն է՝ 329,7 մլն բնակչով, երկրորդը Մեքսիկան է՝ 112,3 մլն բնակչությամբ[118], իսկ երրորդը՝ Կանադան՝ 37 միլիոնով[119]։ Կարիբյան ավազանի կղզի-պետությունների մեծ մասի բնակչությունը միլիոնից քիչ է, թեև Կուբան, Դոմինիկյան Հանրապետությունը, Հայիթին, Պուերտո Ռիկոն (ԱՄՆ-ի տարածք), Ճամայկան, Տրինիդադ և Տոբագոն մեկ միլիոնից ավել բնակչություն ունեն[120][121][122][123][124]։ Չնայած իր հսկայական տարածքին (2 166 000 կմ²)՝ Գրենլանդիայի բնակչությունը 55 984 է, ինչի պատճառով աշխարհի ամենափոքր խտություն ունեցող երկիրն է՝ 0,026 մարդ/կմ²[125]։
Թեև Միացյալ Նահանգները, Կանադան և Մեքսիկան ամենաշատ բնակչություն ունեցող երկրներն են, մեծ քաղաքները միայն այդ երկրներում չեն տեղակայված։ Մեծ քաղաքներ կան նաև Կարիբյան ավազանի երկրներում։ Հյուսիսային Ամերիկայի ամենամեծ քաղաքները Մեխիկոն և Նյու Յորքն են։ Այս քաղաքները միակն են մայրցամաքում, որոնց բնակչությունը գերազանցում է ութ միլիոնը։ Մեծությամբ մյուս քաղաքներն են Լոս Անջելեսը, Տորոնտոն[126], Չիկագոն, Հավանան, Սանտո Դոմինգոն և Մոնրեալը։ ԱՄՆ-ի արևային գոտու քաղաքներում, ինչպիսիք են Հարավային Կալիֆոռնիան և Հյուսթոնը, Ֆինիքսը, Մայամին, Ատլանտան և Լաս Վեգասը, բնակչության արագ աճ է նկատվում։ Պատճառներից են տաք եղանակը, բեյբի բումերների սերնդի «թոշակի գնալը», մեծ արդյունաբերությունը և ներգաղթյալների հոսքը։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների սահմանային քաղաքներում՝ մասնավորապես Մեխիկոյում ևս բնակչության զգալի աճ է նկատվում։ Հատկանշական է Սան Դիեգոյին սահամանակից Տիխուանա քաղաքը, որտեղ ներգաղթյալների հոսք է ամբողջ Լատինական Ամերիկայից, Եվրոպայից և Ասիայից։ Քանի որ այս տաք շրջաններում մարդկանց քանակն ավելանում է, վերջիններս ջրի պակասի առաջ են կանգնում[127]։
Միացյալ Նահանգներում են տեղակայված խոշորագույն տաս մերձքաղաքային շրջաններից ութը, որոնց բնակչությունն ավելի քան 5,5 մլն է։ Դրանց թվում են՝ Նյու Յորքը, Լոս Անջելեսը, Չիկագոն և Դալլաս-Ֆորթ Ուորթը[128]։ Մինչդեռ ամենամեծ մերձքաղաքային շրջանները գտնվում են Միացյալ Նահանգներում, Մեխիկոյում է գտնվում բնակչությամբ Հյուսիսային Ամերիկայի ամենամեծ մերձքաղաքային շրջանը՝ Մեծ Մեխիկոն[129]։ Կանադան ևս մտնում է այն երկրների ցանկում, որոնք խոշոր մերձքաղաքային շրջաններ ունեն։ Այստեղ է գտնվում Տորոնտոյի մերձքաղաքային շրջանը՝ վեց միլիոն բնակչությամբ[130]։ Կանադա-ԱՄՆ և Մեքսիկա-ԱՄՆ սահմանին քաղաքների՝ իրար մոտ գտնվելը հանգեցրել է միջազգային մերձքաղաքային շրջանների ձևավորվելուն։ Այդպիսի քաղաքային ագլոմերացիաներ են Դեթրոյթ-Վինձորը և Սան Դիեգո-Տիխուանան, որտեղ ակտիվ առևտրային, տնտեսական և մշակութային գործունեություն է ծավալվում։ Մերձքաղաքային շրջաններում միջազգային բեռնափոխադրումների շնորհիվ միլիոնավոր դոլարների առևտուր է կատարվում։ 2004 թվականին Դեթրոյթ-Վինձորում կատարված Սահմանային տրանսպորտային համագործակցության ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ 13 մլրդ ԱՄՆ դոլար է գոյանում Դեթրոյթ-Վինձոր միջազգային սահմանը հատելուց, այն դեպքում, երբ Օտայ դե Մեսա նավահանգստով ժամանած Սան Դիեգո-Տիխուանա բեռնափոխադրումները գնահատվել են 20 մլրդ ԱՄՆ դոլար[131][132]։
Հյուսիսային Ամերիկայում կան նաև մեգապոլիսներ։ Միացյալ Նահանգներում տասնմեկ մեգապոլիս կա, որոնք ունեն միջազգային սահմաններ և մտնում են Կանադական և Մեքսիկական մերձքաղաքային շրջանների մեջ։ Այդ մեգապոլիսներն են Արիզոնա Սան Քորիդորը, Խաղաղ օվկիանոսի հյուսիսարևմտյան հատված, Ֆլորիդան, Ֆրոնթ Ռեյնջը, Մեծ լճերը, Մեքսիկական ծոցի ափը, Բոսվաշը, Հյուսիսային Կալիֆոռնիան, Պիեդմոն Ատլանտյան մեգապոլիսը, Հարավային Կալիֆոռնիան և Տեխասի եռանկյունին[133]։ Կանադայում և Մեքսիկայում ևս կան մեգապոլիսներ՝ Քվեբեկ-Վինձոր միջանցքը, Գոլդեն Հորսշուն, որոնք համարվում են Մեծ լճեր մեգապոլիսի մասը, ինչպես նաև Կենտրոնական Մեխիկո մեգապոլիսը։ Ավանդաբար ամենամեծ մեգապոլիսը համարվել է Բոսթոն-Վաշինգտոնը, քանի որ այս շրջանը մեկ ընդարձակ սահմանամերձ շրջան է։ Ամենաշատ բնակչություն ունեցող մեգապոլիսը համարվում է Մեծ լճերի մեգապոլիսը, որտեղ 2000 թվականի տվյալներով բնակվում է 53 768 125 մարդ[134]։
2013 թվականի տվյալներով բնակչությամբ Հյուսիսային Ամերիկայի առաջին տաս մերձքաղաքային շրջանները՝ հիմնված ԱՄՆ-ի, Կանադայի և Մեքսիկայի պետական մարդահամարի վրա՝
| Մերձքաղաքային շրջան | Բնակչություն | Տարածք | Երկիր |
| Մեծ Մեխիկո | 21 163 226 | 7346 կմ² | Մեխիկո |
| Նյու Յորք | 19 949 502 | 17405 կմ² | Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
| Լոս Անջելես | 13 131 431 | 12562 կմ² | Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
| Չիկագո | 9 537 289 | 24814 կմ² | Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
| Դալլաս-Ֆորթ Ուորթ | 6 810 913 | 24059 կմ² | Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
| Հյուսթոն | 6 313 158 | 26061 կմ² | Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
| Տորոնտո | 6 054 191 | 5906 կմ² | Կանադա |
| Ֆիլադելֆիա | 6 034 678 | 13256 կմ² | Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
| Վաշինգտոն | 5 949 859 | 14412 կմ² | Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
| Մայամի | 5 828 191 | 15896 կմ² | Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
.png)
Remove ads
Տնտեսություն
.svg){kind=small}
Հյուսիսային Ամերիկայի մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ն 2016 թվականի հոկտեմբերին Արժույթի միջազգային հիմնադրամի կողմից հաշվարկվել է $41 830՝ այն դարձնելով աշխարհի ամենահարուստ մայրցամաքը[138], որին հաջորդում է Օվկիանիան[139]։
Կանադան, Մեքսիկան և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ունեն կարևոր և բազմակողմանի տնտեսական համակարգեր։ Միացյալ Նահանգները տարածաշրջանում և աշխարհում ունի ամենամեծ տնտեսությունը[139]։ 2016 թվականին ԱՄՆ-ում, Համաշխարհային բանկի տվյալների համաձայն, մեկ շնչի հաշվով համախառն ներքին արդյունքը կազմել է 57 466 ԱՄՆ դոլար։ Բացի այդ, Միացյալ Նահանգները տեխնոլոգիապես ավելի զարգացած է, քան Մեքսիկան կամ Կանադան[140]։ Միացյալ Նահանգների ՀՆԱ-ի (2010 թվականի տվյալներով) 77%-ն ապահովում է ծառայությունների ոլորտը, 22%-ը՝ արդյունաբերությունը և միայն 1,2%-ը՝ գյուղատնտեսությունը[139]։ Ամերիկյան տնտեսությունը նաև Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքի և Ամերիկա աշխարհամասի ամենաարագ զարգացող տնտեսությունն է[141][138]՝ ունենալով նաև ամենաբարձր ՀՆԱ-ն ողջ աշխարհամասում[138]։
.jpg)
Կանադան մեծ աճ է գրանցել ծառայությունների, հանքարդյունաբերության և արտադրության ոլորտներում[142]։ Կանադայում մեկ շնչին բաժին ընկնող համախառն ներքին արդյունքը կազմում է 44 656 ԱՄՆ դոլար։ Անվանական ՀՆԱ-ի այս ցուցանիշով 2014 թվականին Կանադան աշխարհում զբաղեցրել է 11-րդ հորիզոնականը[142]։ 2010 թվականի դրությամբ՝ Կանադայի ՀՆԱ-ի 78%-ն ապահովում էր ծառայությունների ոլորտը, արտադրության ոլորտը՝ 20%-ը և գյուղատնտեսությունը միայն 2%-ը[142]։ Մեքսիկակում մեկ շնչին բաժին ընկնող ՀՆԱ-ն կազմում է 16 111 ԱՄՆ դոլար։ 2014 թվականի դրությամբ՝ անվանական ՀՆԱ-ի ցուցանիշներով Մեքսիկան աշխարհում 15-րդն էր[143]։ Լինելով նոր արդյունաբերական երկիր[90]՝ Մեքսիկան ունի ինչպես ժամանակակից, այնպես էլ ժամկետանց արդյունաբերական և գյուղատնտեսական սարքավորումներ ու գործառնություններ[144]։ Այդ երկրի եկամտի հիմնական աղբյուրներն են՝ նավթը, արդյունաբերական արտահանումը, արդյունաբերական ապրանքները, էլեկտրոնիկան, ծանր արդյունաբերությունը, ավտոմեքենաշինությունը, շինարարությունը, սնունդը, բանկային գործն ու ֆինանսական ծառայությունները[145]։
Հյուսիսամերիկյան տնտեսությունը հստակ սահմանված և կազմակերպված է երեք հիմնական տնտեսական տարածքներում[146]։ Այդ երեք տարածքներն են Հյուսիսամերիկյան ազատ առևտրի համաձայնագիրը (NAFTA), Կարիբյան համայնքը (CARICOM) և Կենտրոնաամերիկյան ինտեգրման համակարգը (CACM)[146]։ Միացյալ Նահանգներն այս երեքից անդամակցում է միայն երկուսին։ Ի հավելումն տնտեսական երեք խոշոր միավորումներին՝ գոյություն ունեն ազատ առևտրային հարաբերություններ, ինչպես օրինակ՝ Կանադա-Կոստա Ռիկա ազատ առևտրի համաձայնագիրը, որոնք սովորաբար կնքվում են մի կողմից զարգացած երկրի, մյուս կողմից՝ Կենտրոնական Ամերիկայի և Կարիբյան ավազանի երկրների միջև։
Հյուսիսամերիկյան ազատ առևտրի համաձայնագիրը (NAFTA) ձևավորում է աշխարհի ամենամեծ չորս առևտրային դաշինքներից մեկը[147]։ 1994 թվականին դրա ստեղծման հիմքում ընկած էր տնտեսության միատարրացումը՝ Կանադայի, Միացյալ Նահանգների և Մեքսիկայի միջև առևտրի ու օտարերկրյա ներդրումների խոչընդոտների վերացման նպատակով[148]։ Չնայած Կանադան և ԱՄՆ-ն արդեն իսկ ձևավորել են երկկողմ ամենամեծ առևտրային հարաբերությունները (և ներկայումս շարունակում են)՝ ամերիկա-կանադական առևտրային հարաբերություններն արդեն իսկ հնարավորություն են տալիս առևտուր անել առանց ազգային հարկերի և մաքսատուրքերի[149]։ Միևնույն ժամանակ NAFTA-ն Մեքսիկային հնարավորություն է տալիս համանման անմաքս առևտուր անել։ Ազատ առևտրի համաձայնագիրը թույլ է տվել չեղարկել այն սակագները, որոնք նախկինում գործել են Միացյալ Նահանգների և Մեքսիկայի միջև առևտրի ժամանակ։ Տարեցտարի առևտրի ծավալներն էականորեն աճել են և 2010 թվականին NAFTA-ին մասնակից երեք երկրների միջև առևտուրը հասել է բոլոր ժամանակների պատմական աճի՝ 24,3%-ով կամ 791 միլիարդ ԱՄՆ դոլարով[150]։ NAFTA առևտրային համաձայնագրի համախառն ներքին արդյունքն աշխարհում ամենամեծն է։ Այն կազմում է 17,617 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար[151]։ Սա որոշակիորեն ազդում է այն փաստի վրա, որ Միացյալ Նահանգների տնտեսությունն աշխարհի ամենամեծ ազգային տնտեսությունն է։ Այդ երկրի անվանական ՀՆԱ-ն 2010 թվականին մոտավորապես կազմել է 14,7 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար[152]։ NAFTA-ի երկրները միմյանց նաև ամենամեծ առևտրային գործընկերներն են։ Միացյալ Նահանգները Կանադայի և Մեքսիկայի ամենամեծ առևտրային գործընկերն է[153], մինչդեռ Կանադան և Մեքսիկան միմյանց երրորդ առևտրային գործընկերը[154][155]։
,_2018.jpg)
Կարիբյան առևտրային դաշինքը՝ CARICOM-ը ստեղծվել է 1973 թվականին՝ Կարիբյան ավազանի 15 երկրների կողմից։ 2000 թվականի դրությամբ՝ CARICOM-ի առևտրային ծավալը կազմել է 96 միլիարդ ԱՄՆ դոլար։ CARICOM-ը ստեղծել է նաև ընդհանուր անձնագիր՝ ասոցացված բոլոր պետությունների համար։ Վերջին տասնամյակում առևտրային դաշինքը հիմնականում կենտրոնացած է եղել ազատ առևտրի համաձայնագրերի վրա, իսկ CARICOM-ի Առևտրային բանակցությունների գրասենյակի կառավարման ներքո ստորագրվել և ուժի մեջ են մտել ազատ առևտրի վերաբերյալ մի շարք համաձայնագրեր։
Կենտրոնական Ամերիկայի տնտեսությունների ինտեգրումը տեղի է ունեցել 1961 թվականին Կենտրոնական Ամերիկայի ընդհանուր շուկայի վերաբերյալ համաձայնագրի ստորագրումից հետո։ Սա այս տարածաշրջանի երկրներին ֆինանսական կուռ համագործակցության մեջ ներգրավելու առաջին փորձն էր։ Կենտրոնաամերիկյան ազատ առևտրի համաձայնագրի (CAFTA) ներդնումը CACM-ի ապագան անհայտ է թողել[156]։ Կենտրոնաամերիկյան ազատ առևտրի համաձայնագիրն ստորագրվել է Կենտրոնական Ամերիկայի հինգ պետությունների, Դոմինիկյան Հանրապետության և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների միջև։ CAFTA-ի հիմնական նպատակն է ստեղծել ազատ առևտրի տարածք, որը նման է NAFTA-ին։ Ի հավելումն Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներին՝ Կանադան ևս առևտրային կապեր ունի Կենտրոնական Ամերիկայի առևտրային դաշինքների հետ։
Այս պետությունները մասնակցում են նաև միջմայրցամաքային առևտրային դաշինքներին։ Մեքսիկան Կոլումբիայի և Վենեսուելայի հետ միասին, անդամակցում է G3 ազատ առևտրի համաձայնագրին և առևտրային համաձայնագիր ունի Եվրոպական միության հետ։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները, Անդրատլանտյան ազատ առևտրային տարածքի շրջանակներում, առևտրային համաձայնագրեր ունի Եվրոպական Միության հետ, ԱՄՆ-Միջին Արևելք ազատ առևտրային գոտու շրջանակներում՝ Մերձավոր Արևելքի մի շարք երկրների հետ, իսկ արդեն Անդրխաղաղօվկիանոսյան ռազմավարական տնտեսական գործընկերության շրջանակներում՝ Հարավարևելյան Ասիայի երկրների, Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի հետ։
Տրանսպորտ
Ամերիկա աշխարհամասում գտնվող Պանամերիկյան մայրուղին հանդիսանում է ճանապարհների շուրջ 48 000 կմ երկարություն ունեցող ցանց, որն անցնում է մայրցամաքի հիմնական տարածքի վրա գտնվող երկրներով։ Պանամերիկյան մայրուղու որոշակի երկարություն գոյություն չունի, որովհետև ԱՄՆ-ի և Կանադայի կառավարությունները երբեք պաշտոնապես չեն սահմանել որևէ հատուկ ճանապարհ, որը կարող է հանդիսանալ Պանամերիկյան մայրուղու մաս, իսկ Մեքսիկան պաշտոնապես ունի բազմաթիվ ճյուղեր, որոնք միանում են ԱՄՆ սահմանին։ Այդուհանդերձ, Մեքսիկայից մինչև մայրուղու հյուսիսային եզրակետ հեռավորությունը կազմում է շուրջ 26 000 կմ։
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում առաջին միջմայրցամաքային երկաթուղին կառուցվել է 1860-ական թվականներին, որն ԱՄՆ-ի արևելյան ափը կապում էր Խաղաղօվկիանոսյան ափին գտնվող Կալիֆոռնիայի հետ։ Ավարտվելով 1869 թվականի մայիսի 10-ին՝ այն ստեղծեց համազգային մեխանիզացված տրանսպորտային ցանց, որը հեղափոխություն արեց ամերիկյան արևմուտքի բնակչության և տնտեսության կյանքում՝ խթանելով նախորդ տասնամյակների վագոններից անցումը տրանսպորտային ժամանակակից համակարգի[157]։ Չնայած այդ ձեռքբերմանը՝ այն ստացավ առաջին միջմայրցամաքային երկաթուղու կոչում՝ ԱՄՆ արևելյան երկաթուղային գծերը կապելով Խաղաղ օվկիանոսի հետ։ Այդուհանդերձ, միջմայրցամաքային այս ցանցն աշխարհի ամենամեծ միասնական երկաթուղային ցանցը չէր։ Կանադական Grand Trunk Railway-ը (GTR) արդեն 1867 թվականին ուներ ավելի քան 2055 կմ երկարություն, որն Օնտարիոն կապում էր Ատլանտյան Կանադայի նահանգներին դեպի արևմուտք, ընդհուպ մինչև Միչիգան նահանգի Պորտ Հուրոն քաղաք՝ անցնելով Օնտարիո նահանգի Սարնիա քաղաքի միջով։
Հաղորդակցություն
Ընդհանուր հեռախոսային համակարգը, որը հայտնի է Հյուսիսամերիկյան համարակալման պլան (NANP) անունով, 24 երկրների և տարածքների ինտեգրված համարակալման հեռախոսային պլան է, որտեղ ներառված են Միացյալ Նահանգները և նրա կղզային տարածքները, Կանադան, Բերմուդյան կղզիները և Կարիբյան 17 երկրները։
Remove ads
Մշակույթ
Հյուսիսային Ամերիկան բազմազան մշակույթ ունի։ Միացյալ Նահանգները և Կանադայի անգլիական հատվածը մի շարք մշակութային նմանություններ ունեն, մինչդեռ Կանադայի ֆրանսիական հատվածի մշակույթը տարբերվում է անգլախոս Կանադայի մշակույթից։ Քանի որ Միացյալ Նահանգները կազմավորվել է Իսպանական կայսրության մի մասի, այնուհետև անկախ Մեքսիկայի տարածքում, ԱՄՆ-Մեքսիկա սահմանի հարավային հատվածից ներգաղթյալների զգալի և շարունակական հոսք է եղել։ ԱՄՆ-ի հարավարևմտյան մասում շատ են իսպանական մշակութային ավանդույթները և երկլեզու նահանգները։ Մեքսիկան և Կենտրոնական Ամերիկան Լատինական Ամերիկայի մի մասն են և մշակութային առումով տարբերվում են Հյուսիսային Ամերիկայի անգլախոս և ֆրանսախոս երկրներից։ Այդուհանդերձ, դրանք Միացյալ Նահանգների հետ անկախություն ձեռք բերելուց հետո ստեղծել են իրենց կառավարությունները, դաշնային ներկայացուցչական հանրապետությունները՝ իրենց սահմանադրությամբ։ Կանադան դաշնային պառլամենտական ժողովրդավարական երկիր է սահմանադրական միապետության ներքո։
Կանադայի Սահմանադրությունն ընդունվել է 1867 թվականին՝ Հյուսիսային Ամերիկայի բրիտանական մասի վերաբերյալ օրենքով հաստատված կոնֆեդերացիայով, սակայն մինչև 1982 թվականը Կանադան իրավունք չուներ փոփոխություններ անել իր իսկ Սահմանադրության մեջ։ Կանադայի ֆրանկոֆոն ժառանգությունն ամրագրվեց օրենքով այն ժամանակ, երբ Բրիտանական խորհրդարանը 1774 թվականին ընդունեց Քվեբեկի մասին օրենքը։ Ի տարբերություն Հյուսիսային Ամերիկայում բնակվող անգլիացի բողոքականների, ֆրանսախոս կանադացիները կաթոլիկ էին, և Քվեբեկի մասին օրենքը երաշխավորում էր նրանց դավանանքի ազատությունը և վերականգում կաթոլիկ եկեղեցու՝ տասանորդ գանձելու իրավունքը։
Ֆրանսիական լեզվի և մշակույթի տարբերվող լինելն ամրագրված էր կանադական օրենսդրության մեջ։ Անգլերենը և ֆրանսերենը համարվում են պետական լեզուներ։ Միացյալ Նահանգներում չկա պաշտոնական լեզու, սակայն անգլերենը համարվում է երկրի ազգային լեզուն։
Կանադայի կառավարությունը միջոցներ է ձեռնարկել կանադական մշակույթը պահպանելու ուղղությամբ՝ սահմանափակելով ոչ կանադական բովանդակության հեռարձակումը, ստեղծելով Կանադայի ռադիոյի և հեռահաղորդակցության կոմիտեն՝ կանադական բովանդակությանը հետևելու նպատակով։ Քվեբեկում նահանգային կառավարության որոշմամբ հիմնադրվեց Քվեբեկի ֆրանսերեն լեզվի կոմիտեն, որին անգլախոսները հաճախ անվանում են «լեզվի ոստիկանություն»։ Կառույցը հետևում է ֆրանսերեն եզրերի պարտադիր օգտագործմանը և ցուցանակների՝ պարտադիր ֆրանսերեն լեզվով լինելուն[158]։ 1968 թվականից միապալատ օրենսդիր մարմինը կոչվում է Քվեբեկի ազգային ժողով։ Հունիսի 24-ը՝ Հովհաննես Մկրտչի տոնը, համարվում է Քվեբեկի ազգային տոներից մեկը և նշվում է բոլոր ֆրանսախոս կանադացիների կողմից ամբողջ Կանադայով մեկ։ Քվեբեկում դպրոցները բաժանված են կաթոլիկ և բողոքական դպրոցների։ Անգլերենով կրթություն ստանալու հնարավորությունը Քվեբեկում գնալով նվազում է[159]։
Լատինաամերիկյան մշակույթն ուժեղ է արտահայտված Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հարավարևմտյան մասում, ինչպես նաև Ֆլորիդայում։ Հյուսիսային Մեքսիկան՝ մասնավորապես Մոնտեռեյ, Տիխուանա, Սիուդադ Խուարես և Մեքսիկալի քաղաքները, գտնվում են ԱՄՆ մշակույթի և կենսաձևի ուժեղ ազդեցության տակ։ Մոնտեռեյը, որը զգալի արդյունաբերությամբ ժամանակակից քաղաք է, համարվում է Մեքսիկայի ամենաամերիկանացված քաղաքը[160]։ Հյուսիսային Մեքսիկայում, Միացյալ Նահանգների արևմտյան հատվածում, Ալբերտայում և Կանադայում տարածված է կովբոյների մշակույթը։
Կարիբյան ավազանի անգլախոս երկրները եղել են Բրիտանական կայսրության՝ տարածաշրջանում ունեցած ազդեցության և դրա անկման վկաներն ու մասնակիցները, ինչպես նաև տեսել են, թե ինչպես է անգլախոս Կարիբյան ավազանում հաստատվում Հյուսիսային Ամերիկայի տնտեսական ազդեցությունը։ Ազդեցության փոփոխությունը հնարավոր է դարձել՝ Կարիբյան ավազանի երկրների՝ շատ քիչ անգլախոս բնակչություն ունենալու պատճառով։
Հյուսիսային Կանադայից ներգաղթյալների մեծ հոսքեր են եղել Գրենլանդիա, որոնց թվում հատկապես շատ էին թուլե ժողովրդի ներկայացուցիչները։ Այդ իսկ պատճառով Գրենլանդիան որոշ մաշկութային կապեր ունի Կանադայի տեղաբնիկների հետ։ Գրենլանդիան նաև համարվում է սկանդինավյան երկիր և սերտ կապեր ունի Դանիայի հետ, քանի որ դարեր շարունակ եղել է Դանիայի գաղութը[161]։
Սպորտ
ԱՄՆ-ում և Կանադայում կան սպորտային մեծ թիմեր, որոնք մրցում են միմյանց հետ։ Տարածված սպորտաձևերից են բեյսբոլը, բասկետբոլը, հոկեյը և ֆուտբոլը/ամերիկյան ֆուտբոլը։ Կանադան, Մեքսիկան և ԱՄՆ-ը 2026 թվականի Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնությունը կազմակերպելու միացյալ հայտ են ներկայացրել։ Աղյուսակում ներկայացված են Հյուսիսային Ամերիկայի խոստումնալից սպորտային լիգաները՝ ըստ միջին եկամտի[162][163]։ Կանադան ունի իր առանձին ֆուտբոլային լիգան։
Հնդկացիական լաքրոս խաղը համարվում է Կանադայի ազգային սպորտաձևերից մեկը։ Կյոռլինգը ևս կարևոր ձմեռային խաղ է Կանադայում և ներառված է Ձմեռային օլիմպիական խաղերի ցանկում։ Անգլիական կրիկետը հայտնի սպորտաձև է Կանադայի անգլախոս հատվածում և նախկին Բրիտանական կայսրության տարածքում, սակայն Կանադայում քիչ է տարածված։ Բռնցքամարտը ևս հայտնի է մի շարք երկրներում՝ Մեքսիկա, Պանամա, Պուերտո Ռիկո և համարվում է ԱՄՆ-ի հիմնական սպորտաձևերից մեկը։
Remove ads
Տես նաև
Ծանոթագրություններ
Արտաքին հղումներ
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads